Verbeter de wereld, begin bij jezelf (deel 4)

In maximaal onzekere omstandigheden gingen we de Kerstdagen in. Nét voor de winter een harde lockdown, een aantal weken in en rond huis voor de boeg, soms met een aantal kinderen. Een familie kerstdiner dat in het water valt, dromen van een witte óf zonnige kerst die in rook opgaan. Na een veeleisend en in toenemende mate chaotisch 2020 staan we aan het begin van een nieuw jaar. Een nieuw verhaal dat we gezamenlijk mogen schrijven. Hoe brouwen we uit de voornaamste ingrediënten van 2020, waar voor velen van ons de smaak vanaf is, een hoopvol begin voor 2021?

DOOR: MADELEEN MULDER EN MARIANNE ZUUR

Transparantie en vertrouwen

We leven in een onduidelijke tijd. Niet alleen onduidelijk omdat deze toenemend complex en veranderlijk is, maar ook omdat we navigeren in een ingewikkeld (digitaal) web van informatie en kennis waarvan de betrouwbaarheid niet helder is. De onduidelijkheid komt voort uit een gebrek aan transparantie over de ontwikkeling van de informatie enerzijds en het veelal ontbreken van een duidelijke verantwoordelijke bron anderzijds. Informatie en kennis vormen de basis van onze vrije keus om te bepalen wat we als werkelijkheid beschouwen. En wanneer we de bouwstenen van onze keuzes niet kunnen vertrouwen, gaan we twijfelen. Twijfelen aan onszelf, en twijfelen aan de ander. Daarmee is de onbetrouwbaarheid van de informatie en kennis in onze huidige systemen inmiddels doorgesijpeld naar wantrouwen in onze onderlinge relaties en wantrouwen ten opzichte van instituties.

Infocalyps

Ons vermogen om wat echt is te kunnen onderscheiden en duiden ligt zodoende vandaag de dag zwaar onder vuur. We zien een steeds grotere vermenging van de echte en virtuele wereld, met alle voor- en nadelen van dien. De digitale wereld en de algoritmes die er de dienst uitmaken doen ons in informatiebubbels belanden. Informatiebubbels die leiden tot compleet verschillende individuele brillen op de wereld om ons heen. Brillen waarmee we ons identificeren, en waarachter we ons, al dan niet virtueel, verschuilen. Wie had, toen de belofte van het Internet steeds meer informatie en kennis wereldwijd bij een steeds grotere groep mensen deed belanden, ooit gedacht dat het in een Toren van Babel-achtig script zou uitmonden? Tel daarbij op het nieuwe fenomeen ‘infocalyps’: de totale ondermijning van de geloofwaardigheid van informatie. Dit leidt in combinatie met de eerder genoemde informatiebubbels tot groeiende polarisatie en het ontbreken van gemeenschappelijke grond. Zo kan het dat de ‘vrijheid’ die ooit als leidend principe aan de inrichting van het Internet ten grondslag lag, in deze tijd in zowel de digitale als de niet-digitale wereld, resulteert in een overheersende sfeer van wantrouwen.

‘Default by design’

Is die vrijheid dan een illusie? Nee, de vrijheidsgedachte van waaruit het Internet ooit ontworpen is, betrof wel degelijk een degelijk een positief uitgangspunt. Daarbij geldt echter ook dat het Internet als systeem ontworpen is zonder onze menselijke tekortkomingen in acht te nemen. De illusie van de vrijheid die aan het Internet ten grondslag ligt, lijkt aldus eerder te liggen in het ontbreken van ethische principes die onze menselijke tekortkomingen – bij de inrichting en het gebruik van Internet – kunnen ondervangen. Ethische principes en waarden die bewust ‘ingebakken’ kunnen worden in algoritmes en programma’s. Op die manier kunnen we in positieve zin bijsturen op de zeer bedenkelijke ontwikkeling dat technologie, die in toenemende mate doordringt en zich vermengt met onze leefwerelden, tot op heden veelal geen behandeling op menselijke maat mogelijk heeft gemaakt.  Want zijn we echt vergeten dat software en technologie middelen zijn, en geen doel op zich? Middelen die ondersteunend mogen en kunnen zijn aan werk dat door mensen verricht wordt. Want de uitkomst van een cijfermatig model is immers zo kloppend of niet als de juistheid en volledigheid van de aannames die aan het model ten grondslag liggen. En dus kunnen we software niet simpelweg inzetten zonder bijsturing op individuele omstandigheden. Die menselijke omstandigheden zijn het immers, die de aannames van het geval kleuren, en waarin de algoritmes veelal niet voorzagen.

Zoals de echte en virtuele wereld steeds meer door elkaar heen lopen, zou voor de inrichting van het Internet juist gekeken kunnen worden naar de inrichting van andere (maatschappelijke) systemen. Want wat al sinds mensenheugenis voor systemen in het algemeen geldt, ervaren wij vandaag de dag aan den lijve voor het systeem dat we het Internet noemen: zonder verantwoordelijkheid (voor het geheel) is (individuele) vrijheid een gevaarlijke zaak. Nu onze overheden wereldwijd het nemen van verantwoordelijkheid voor een veilig en betrouwbaar Internet de laatste jaren schromelijk verzuimd hebben, veelal onder de noemer van ‘meer markt’, dreigt dit gat binnen afzienbare tijd gevuld te worden door grote tech-bedrijven met individuele belangen. En zo wordt hetgeen dat ‘waar’ of ‘echt’ is straks mogelijk bepaald door een handjevol bedrijven, geworteld in een sterk neo-liberale cultuur. Tenzij wij als gebruikers de regie terugpakken. Want bepaalt niet ieder van ons door zijn/haar keuzes wat klopt en werkelijk van waarde is?

Kennisoverdracht

Nu we wederom ingrijpend beperkt worden in vrijheden die we ons door de eeuwen heen verworven hebben, is de onduidelijkheid ten aanzien van zowel de huidige als een nieuwe werkelijkheid des te beangstigender. Grip op zaken die groots, ver weg en abstract zijn hebben we immers voor ons gevoel niet. En grip op individueel niveau ontglipt ons in deze tijd ook regelmatig door continue verandering en bijsturing van buitenaf.

Hóe vinden we dan een gedeelde werkelijkheid die als fundament kan dienen voor een nieuw gezamenlijk verhaal? En waar komt die hedendaagse schijn van autonomie vandaan, waar we zo graag mee zwaaien als het om onze individuele werkelijkheden gaat? De wereld is immers al ruim twee decennia zodanig complex en snel veranderend dat géén tak van wetenschap een alomvattend en volledig beeld van de werkelijkheid kan geven, laat staan dat een enkel mens de waarheid in pacht heeft. Multidisciplinaire en trans-disciplinaire aanpakken zijn vandaag de dag eerder de norm dan de uitzondering, dus waarom vallen wij als individuen toch steeds weer in deze val van ons ‘autonome denken’? Het autonoom denken was een belangrijke stap die we maakten ten tijde van de Verlichting: we stapten af van een heilig geloof in en het volgen van een kleine groep autoriteitshebbers en gingen in overwegende mate vertrouwen op onze eigen ratio en kennisontwikkeling. Het heeft ons gebracht tot waar we nu zijn. Maar uiteindelijk maken we kennis niet alleen. Kennis maken én delen we met elkaar. En het is vooral díe kennisoverdracht die ten grondslag ligt aan het succes van onze menselijke geschiedenis.

Wat is vrijheid?

Waar tijdens de Verlichting een grote stap werd gemaakt in wetenschap en ratio, staan we nu op een volgend kruispunt. Ons lineaire, rationele denken biedt al geruime tijd geen oplossing voor en beheersing van de complexe, steeds veranderende werkelijkheid om ons heen. En de keuzestress door het enorme aanbod aan informatie, diensten en goederen maakt de wereld gaandeweg onduidelijker. Daarmee nemen onze individuele gevoelens van onzekerheid in hoog tempo toe. Want met die enorme vrijheid buiten onszelf, groeit onze behoefte om thuis te komen, om ons geborgen te voelen. Zou onze unieke menselijke kwaliteit van bewustzijn, en het daarmee verbonden vermogen om ons aan te passen, ons kunnen redden? Ons menselijk bewustzijn dat maakt dat wij mensen over de vrijheid beschikken onze respons ten aanzien van gebeurtenissen om ons heen kunnen bepalen. Is, om met Victor Frankl te spreken, ‘the last of the human freedoms’ wellicht inderdaad het laatste en meest waardevolle wat ons als mensen rest wanneer de wereld om ons heen één grote chaos is? En kunnen we dit bewustzijn als leidend principe nemen? Een principe dat informatiebubbels, infocalyps en experts die hoegenaamd de waarheid in pacht hebben relativeert en overstijgt. We zijn immers geen slaaf van ons brein en hoeven ook geen slaaf te zijn van algoritmes die ons in verschillende informatiebubbels doen belanden. Ons vermogen om te ontwikkelen en ons gedrag bij te sturen is immens. Dat begint bij bewustzijn. Ons individuele bewustzijn.

Chaos en radicale samenwerking

Het afgelopen jaar zal allicht een deel van de mensheid iets bewuster zijn geworden. Bewust door alle activiteiten en gewoontes die wegvielen of waar een mouw aan gepast moest worden. En wellicht ook bewuster van persoonlijke voorkeuren door nieuw ontwikkelde activiteiten of bezigheden waar ineens tijd en ruimte voor was. Bewust van wat er rest na het verlies van een geliefde, of bewust van het goede van de mens door liefdevolle gebaren van vrienden en buren. Wellicht kunnen we vanuit dit grotere individuele bewustzijn nu een groter collectief bewustzijn creëren? Een collectief bewustzijn ten aanzien van het bestaan van een meervoudige werkelijkheid, waarin mensen verschillende kleuren aandragen en ook weer verschillende meningen hebben over die kleuren. Kunnen we deze meervoudige werkelijkheid misschien juist omarmen als een waardevol chaotisch pallet van mogelijkheden? Een chaotisch pallet wat in al zijn diversiteit de bouwstenen bevat voor het realiseren van een prachtige nieuwe ordening? Want zoals de chaos van de COVID-19-crisis aanleiding gaf tot nieuw gedrag, zo is ook de chaos die door de huidige informatiebubbels ontstaat de opmaat tot een nieuwe ordening. Want vóórdat een nieuw systeem kan ontstaan, zijn chaos en het afbreken van het oude noodzakelijke voorwaarden. En zo vormt de chaos in de wereld van vandaag de kraamkamer voor het nieuwe. En in plaats van ons te verliezen in de verschillende werkelijkheden die deze chaos noodzakelijkerwijs met zich meebrengt, kunnen we de ordening beginnen door de pluriformiteit te onderkennen en waarderen. En kunnen we op een ander niveau zoeken naar gedeelde waarden die een fundament zouden kunnen vormen voor een nieuwe werkelijkheid. Kunnen we na een jaar van afstand, eenzaamheid en grote veranderingen wellicht concluderen dat de waarde van ons gedeelde mens-zijn – en de onzekerheden die dat onvermijdelijk met zich meebrengt – zodanig overkoepelend is, dat deze het vermogen herbergt onze verschillen in uiterlijkheden, vermeende waarheden en meningen te overstijgen? Want vanuit de geraaktheid in ons hart, in ons mens-zijn, herkenden en erkenden we elkaar, toen tijdens de eerste lockdown de schrik, zorg en onzekerheid hoogtij vierden. Toen niemand wist wat er moest, wanneer het moest en hoe het moest. Juist toen hebben we met elkaar de schouders gezet onder het schrijven van een nieuw verhaal. Een nieuw verhaal dat zichtbaar werd toen tijdens die periode van crisis het oude verhaal compleet ontoereikend bleek. Het oude verhaal vertoonde al langer scheuren, en deze zijn door de COVID-19-crisis onontkoombaar en schrijnend zichtbaar geworden. We zagen immers de pijnlijke gevolgen van vrijheid zonder verantwoordelijkheid van ‘de markt’, overheidsinstanties die opereren op basis van wantrouwen in plaats van vertrouwen, toenemende sociale ongelijkheid en armoede in onze samenlevingen en een diep geworteld efficiency-denken in al onze systemen.

En daarnaast staat het nieuwe verhaal dat zich voor velen van ons individueel al aandiende. Een verhaal van meer balans met de natuur, onszelf en elkaar. Een verhaal van compassie, vertrouwen en verbinding. Een verhaal van samenwerking, dialoog en de menselijke maat. Een nieuw verhaal dat we (her)kenden, maar dat helaas nog geen fundament in de heersende systemen had, waardoor velen van ons snel terugvielen in oud gedrag na de lockdown omdat de heersende structuren vooral dát oude gedrag bleven ondersteunen, en vaak zelfs stimuleren. Het is echter door de huidige scheuren in het oude verhaal én in de oude structuren dat nu langzaamaan het licht begint door te dringen.

De verbeelding aan de macht

Dus welke infrastructuur zou in handen van de overheid moeten liggen om een inclusieve, rechtvaardige en bovenal duurzame samenleving te realiseren? Hoeveel wetten en regels zijn er eigenlijk écht nodig? Hoeveel vrijheid én verantwoordelijkheid dichten we het bedrijfsleven toe? En dito voor burgers en lokale overheden? In welke wereld willen wij leven als het zaken betreft als de openbare ruimte, de energie- en voedselvoorziening, gezondheidszorg en onderwijs? Hoe creëren we rechtvaardige instituties en systemen waar burgers vertrouwd worden in plaats van gewantrouwd, en hoe zorgen we voor gezondheidszorg waarbij de preventie van ziekte met stip op 1 staat? Omarmen we de huidige onzekerheid en de onontkoombare chaos, om vanuit daar met elkaar te gaan puzzelen op de nieuwe systemen? Systemen die inclusief in plaats van exclusief zijn. Systemen die een veelheid van perspectieven omarmen. Systemen die uit de kracht van onze verbeelding ontspruiten. Vanuit de verbeelding dat een mooiere wereld mogelijk is. Want waar het ons allen tot nu toe vooral aan heeft ontbroken, is verbeeldingskracht. Verbeeldingskracht, die ons doet beseffen dat onze systemen ooit door mensen bedacht zijn, en nu ook door mensen kunnen worden afgebroken en opnieuw kunnen worden vormgegeven. Verbeeldingskracht die ons laat voelen, zien en horen hoe een wereld eruit ziet waarin iedereen mee mag spelen.

Op al bovengenoemde vragen is en wordt door vele kritische denkers gepuzzeld, en vele prachtige oplossingen en verhalen zijn reeds voorhanden. Dus laten we aan het begin van 2021 die krachten bundelen en samen een groots en meeslepend verhaal Nederland 2030 schrijven. Laten we het schrijven, tekenen, uitbeelden en in muziek omzetten. Een verhaal dat perspectief en hoop biedt, en waarmee we mensen in alle lagen van onze samenleving kunnen bereiken, inspireren en mobiliseren. Laten we blootleggen en afbreken wat niet meer werkt, en de bouwstenen identificeren voor een volhoudbare toekomst. Zodat we vanuit bewustzijn herinnerd worden aan én gaan samenwerken aan een wereld waarin we willen leven!

Dit was het vierde deel van Verbeter de wereld, begin bij jezelf, geschreven door Madeleen Mulder en geredigeerd en geïllustreerd door Marianne Zuur. Lees ook het eerste deel, het tweede deel en het derde deel. 

Madeleen Mulder (1975) is een creatieve en energieke professional met ruime juridische, strategische en systemische kennis en ervaring. Voor een meer menswaardige samenleving brengt ze zaken in beweging vanuit verbinding en transparantie.

Marianne Zuur (1971) is programmamaker, gespreksleider, tekenaar en coach. Zij zet systemische kennis en creatieve werkvormen in om samen met professionals en teams te onderzoeken hoe zij kunnen groeien. Bijvoorbeeld bij bewonersparticipatie in de energie- en voedseltransitie.