We zijn ‘human beings’ geen ‘human doings’

We vergeten het wel eens. Dat het leven verder geen andere agenda heeft dan ‘leven’. Wij als moderne westerling daarentegen, vinden leven overduidelijk niet genoeg en we hebben met elkaar een enorme waslijst gecreëerd waar ons leven aan moet voldoen. Geslaagd, succesvol, gezond, gelukkig, sportief, knap et cetera. Dat geeft ons een ‘lekkere uitdaging’ om aan te werken, ons leven keer op keer naar een volgend level te tillen. Maar wat we feitelijk doen is enorm dikke middelvinger naar onszelf opsteken met de boodschap: ‘Je bent niet goed zoals je bent. “An die arbeit!”‘. Waarom lukt gewoon menszijn niet?

Door Jentien Keijzer, zelfstandig psycholoog bij Kernzaak

Het artikel Stress of burn-out geen ziekte, maar gezonde reactie van ons soort van enkele weken geleden, zorgde op verschillende fora voor nogal wat reacties. Niet alleen op LinkedIn, ook mijn e-mail-inbox ontplofte van berichten van mensen die zichzelf in het artikel herkenden, hun verhaal deelden of zich wilden aansluiten bij een collectief in wording. Zoveel reacties had ik niet verwacht, ik kreeg er zelf even stress van. Het onderwerp raakte velen, zo blijkt. Maar waarom kwamen er nou zoveel reacties? Waarom werd het stuk zo vaak gelezen, vroeg ik me af.

Menszijn anno 2019

Ik denk omdat het de boodschap die we voortdurend in ons en om ons heen horen, 180 graden kantelt: er is niets mis met je. Je bent niet gek en je bent niet ziek. Sterker nog, je bent goed zoals je bent. En dat is ook wat ik werkelijk geloof. Dat er niets mis is met ons, dat we allemaal goed zijn zoals we zijn. Maar ik geloof ook dat veel te weinig van ons dit te horen krijgen. Te weinig in het begin van ons leven door onze ouders, leraren en de voor ons invloedrijke figuren.

We krijgen vooral te horen hoe we ‘normaal’ moeten doen, wat er van ons verwacht wordt en dat we keihard ons best moeten doen om op een plek te komen die ze ‘later als je groot bent’ noemen. En als we dan volwassen zijn en we geleerd hebben om goed aangepast te functioneren in de maatschappij, zoeken we die erkenning van dat ‘goed genoeg zijn’ in onze bazen, managers, partners, Facebook vrienden en Instagram volgers. Maar diegenen geven ons nou ook niet echt het gevoel dat gewoon zijn wel genoeg is.

In ons volwassen leven komen we terecht in een wereld waarin dat menszijn tot een progressief project is gebombardeerd – door niemand in het speciaal en tegelijkertijd door iedereen – en waar we met elkaar een ziekmakend ideaalbeeld nastreven. Want net zo goed als dat we doordraaien van een aantal ziekmakende systemen, zie ik ook een toenemend aantal mensen bezwijken onder de giftige druk die ze leggen op hun eigen bestaan. Want wil je er een beetje toe doen anno 2019, moet je toch wel wat bereiken op de ladder van geweldig.

Het succesvolle alfamannetje of vrouwtje

Ik ben groot fan geworden van het werk van Volkskrant journaliste Wilma de Rek. Zij schrijft in haar boek Van big bang tot burn-out heel treffend over dat ziekmakende ideaalbeeld: ‘In ons moderne Westen hebben we tegenwoordig één menstype als ideaalbeeld: dat van de succesvolle, geslaagde, mooie, sociaalvaardige, prima presterende en hartstikke gezonde mens. Sociale en ouderwetse media als Facebook, kranten, tijdschriften en televisie – eigenlijk alle podia waarmee wij de wereld tot ons nemen – zijn altaren waarop het individu zich manifesteert, en dan vooral één soort individu: het succesvolle alfamannetje (of -vrouwtje).’

‘Een willekeurige inwoner van een willekeurig westers land krijgt honderden keren per dag ideaalbeelden voorgeschoteld: niet van de mens zoals hij is, maar van de mens zoals de mens de mens graag ziet. Wel succesvol, wel mooi, wel dapper, wel goedgemutst; niet mislukt, niet lelijk, niet verlegen of bang, niet depressief of angstig’, dus Witte Hoogendijk en Wilma de Rek in Van big bang tot burn-out. Dit klinkt misschien heel gevat en geestig. Maar het is ongelofelijk pijnlijk en gigantisch destructief voor ons hele wezen. Want achter dit continu streven naar een menszijn waar superlatieven te kort schieten, zit ergste afkeuring van alle afkeuringen: zelfafkeuring. Deze zelfafkeuring maakt ons jachtig, gefrustreerd en angstig. Ziek.

Homo sapiens een absurde soort?

Als we even om ons heen kijken en onszelf vergelijken met de rest van de natuur, zie je pas hoe absurd het is om überhaupt kwalificaties na te streven in ons menszijn. De conifeer in je tuin voelt zich geen ‘loser’ omdat het zo weinig van de wereld heeft gezien. Een zebra heeft geen stress vanwege een aantal afwijkende streepjes in zijn vacht. Mijn rode kater Otto heeft geen depressie omdat hij niet de succesvolste sprinter in de straat is en vissen krijgen geen burn-out omdat ze het niet in hun hoofd halen om in een boom te klimmen. Een zebra, is net als Otto of die vis, gewoon wat ‘ie’ is. Hij leeft, doet niet meer of minder dan zichzelf zijn. Het zet zichzelf niet onder druk om iets als perfectie of een ideaaltype na te streven. Laten we eerlijk zijn, dat zou er zelfs voor ons van buitenaf een beetje sneu uit zien.

Het leven, een mislukte vakantie

Een cliënt vertelde me onlangs over haar vakantie. Ze was zo hard bezig om de interessantste plekken te bezoeken, in de beste restaurants te eten, de mooiste stranden te vinden om het ultiemst te kunnen ontspannen, dat haar hele vakantie een grote stresservaring was. Precies dat, waarvoor ze op vakantie ging – een leuke vakantie – was mislukt omdat ze te hard probeerde vakantie te hebben. Ik vond het wel een treffende parabel. Voordat we het doorhebben, moeten we op ons vijfenzeventigste concluderen dat we hetzelfde gedaan hebben met ons hele leven. Dat we al die jaren steeds onderweg zijn geweest naar een zo geslaagd mogelijk leven, dat we niet doorhadden dat we er vanaf het begin af aan al waren.

Altijd onderweg

Door van ons menszijn een project met ideaaltypische doelstellingen te maken – waarin we kunnen falen of slagen – zijn we altijd onderweg. Eindeloos onderweg naar perfectie. Nadeel echter van altijd onderweg zijn, is dat we onze bestemming nooit bereiken. En als we onze bestemming nooit bereiken, worden we gestrest, gefrustreerd en ongelukkig. Dan is er geen reet meer aan, aan leven.

En het leven zelf doet daar ook helemaal niet aan mee, aan onderweg zijn naar perfectie. Kijk maar eens om je heen, niets in de natuur is perfect of streeft ernaar. En als je nog beter kijkt, zie je dat daar nou juist de perfectie in zit. In het zijn zoals het is. Jouw rozenstruikje, hond of cavia heeft helemaal geen levels, gradaties of kwalificaties waaraan zijn leven moet voldoen. Ze zijn altijd al op plek van bestemming: leven.

Doe in godsnaam gewoon

Als we kijken wat nou eigenlijk wel het streven van ieder meercellig organisme in de natuur is (en ja, ook wij behoren daar toe), is dat evenwicht. Of in biologie jargon: homeostase. Homeostase is het vermogen van een organisme (jij en ik) om het interne milieu (lichaam en geest) in evenwicht te houden (gezond en gelukkig), ondanks veranderingen in de omgeving (moderne tijden), door middel van regelkringen (modernetijdsziekten). Regelkring betekent in Jip en Janneke-taal ‘een afwijking bijsturen’ zodat er weer stabiliteit binnen het organisme ontstaat, wat vervolgens leidt tot evenwicht.

Als we dus te lang en teveel van ons evenwicht (ons zelf zijn) gaan afwijken, worden we van binnen gestrest. Grijpt de regelkring ons naar de strot en vervallen we van chronische onzekerheid, via een minderwaardigheidscomplex naar een depressie, verslaving of burn-out. Wat niets meer inhoudt dan onze innerlijke natuur die ons oproept: ‘Doe in godsnaam gewoon! Zullen we alsjeblieft onszelf zijn, daarvoor waren we hier toch gekomen?’

Stoppen met moeten

Om misverstanden en een nieuwe ‘to do op ons menszijn lijstje’ te voorkomen, in evenwicht kun je dus ook niet doen. Je kunt alleen maar in evenwicht zijn. Voor jezelf zijn geldt hetzelfde, dat kun je niet doen. Dat ben je automatisch als je al die andere dingen die je denkt te moeten doen, laat. En dan blijft er misschien een versie over die niet altijd opgewekt, geduldig, representatief, sociaal wenselijk, succesvol, prachtig en gelukkig is.

Niet een versie die niet ’s ochtends zingend een lijnzaad smoothie klaarmaakt voor je 1,7 kinderen, nadat je net een uur pilates hebt gedaan hebt, voordat je fluitend naar de Zuidas rijdt met de bakfiets. Dan blijft er een versie over die reddeloos hoopt dat het goed genoeg is, dat er nog van gehouden wordt, gewoon zoals het is. Of die van, waar we als psychologen zo dol op zijn, ons ‘innerchild’: dat kleine kind dat zich in ieder van ons bevindt tot de dood ons scheidt. Dat kleintje dat wanhopig snakt, niet naar de goedkeuring van de buitenwereld, maar naar goedkeuring van jou. Gewoon zoals je bent.

Dus laten we een beetje ont-spannen met onszelf. Het belangrijkste dat je ooit hebt moeten presteren heb je al lang bereikt. Je bent er.

Lees een uitgebreid verhaal van Jentien Keijzer in ons komende magazine, dat vanaf 22 februari 2019 in de winkel of op de mat ligt. Direct abonnee worden? Klik hier.