Verbeter de wereld, begin bij jezelf (deel 2)

Wanneer we gebruik leren maken van onze bijzondere menselijke uitrusting, ons ‘bewustzijn’, kunnen we leren omgaan met de ‘marathon van veranderingen’ die door COVID-19 is ingezet, en die naar het lijkt niet snel zal overwaaien. Net als bij een echte marathon kun je gedragsverandering trainen, dag na dag en week na week. Door bewust de vraag te stellen wie je wilt zijn in een wereld die razendsnel verandert, en door je af te vragen wat daarvoor nodig is van jezelf en in gezamenlijkheid met anderen. Hoe geven we met elkaar de wereld opnieuw vorm?

Normen, waarden en een oud gezamenlijk verhaal

Op collectief niveau maken de overtuigingen en waarden van individuele mensen onze cultuur, ons gezamenlijke verhaal. En omdat niks en niemand betekenis heeft van zichzelf, worden mensen onzeker en bang wanneer een helder gezamenlijk verhaal ontbreekt. Die betekenis geven we samen, omdat we allen mens zijn in relatie tot elkaar en het nodig hebben ons verhaal te vertellen en te toetsen aan de wereld om ons heen. Op die manier kunnen we het verhaal vormgeven en internaliseren. Inmiddels is het voor velen van ons duidelijk dat het collectieve verhaal van oneindige groei in welvaart op losse schroeven staat. De uitbraak van het coronavirus en de maatregelen wereldwijd hebben de onhoudbaarheid van het doorgeslagen kapitalisme, en andere weeffouten in onze (leef)systemen, nog completer en pijnlijker dan voorheen blootgelegd. Ieder van ons werd immers geraakt. En iedereen kon getuigen van de blauwere lucht, de toenemende rust en de natuur die steeds dichterbij leek. Met dit groeiend collectief (zelf)bewustzijn op de onhoudbaarheid van het neoliberale kapitalistische verhaal komt er inmiddels een bredere dialoog in de samenleving op gang. Dat is een dialoog over welk gedrag ervoor gezorgd heeft dat de balans in onze samenleving zo zoek kon raken. En daarmee ontstaat er ruimte voor een dialoog op de dieperliggende waarden die aan de neoliberale kapitalistische samenleving ten grondslag liggen. Waarden als maakbaarheid, individualisme en beheersbaarheid, die tot grote disbalansen hebben geleid. De balans tussen mens en natuur is weg en datzelfde geldt voor de balans tussen mensen onderling en in mensen zelf. Deze waarden wankelden al langer en blijken tekort te schieten nu we op basis van deze uitgangspunten de uitbraak van het coronavirus niet ‘onder controle’ blijken te krijgen, laat staan te ‘kunnen verslaan’. Deze waarden en de doorgeslagen focus op groei en controle maken ons evenzogoed machteloos tegenover de gevolgen van de wereldwijde klimaat crisis.

Universele waarden

Omdat het virus nog rondwaart en er geen zicht is op terugkeer van onze oude situatie, is terugkeer naar de oude realiteit niet mogelijk. En dat terwijl er tegelijkertijd nog weinig helderheid is over de nieuwe werkelijkheid. Dat is ongelofelijk moeilijk. Want hoewel de barsten in het oude verhaal zichtbaar zijn en langzaamaan het besef doordringt dat we zo niet verder kunnen, is het schrijven van een nieuw verhaal moeizaam. Dat geldt des te meer wanneer de ingrediënten van dit nieuwe verhaal nog ver weg, abstract, onduidelijk of zelfs betwist zijn, en er in de chaos weinig zicht is op een ‘goed’ einde.

Na enige ruimte en daarmee ontspanning waarin we ons bijna terug in ‘vroeger’ waanden, is de zomer nu bijna voorbij. Het normale leven begint weer en we hebben nog altijd geen grip op alles wat er om ons heen gebeurt en beweegt. Waar de periode tot aan de zomervakantie al een eeuwigheid leek te duren, houdt de onzekerheid na de zomerperiode aan. Sterker nog, eenduidige geluiden over coronabesmettingen ontbreken, er worden nieuwe maatregelen bedacht, aangekondigd en vervolgens weer ingetrokken. En in toenemende mate polariseert onze samenleving rondom de coronacrisis en de maatregelen daaromtrent én op een hele reeks andere thema’s zoals bijvoorbeeld ons zorgstelsel, de schade aan ons klimaat en de vele mensen die zich in allerlei omgevingen niet gehoord voelen. Hoe inclusief en eerlijk werken onze systemen? Hoe duurzaam opereren onze bedrijven, en zo niet: worden ze daarvoor belast?

Bij velen van ons groeit van hieruit de behoefte om een nieuw verhaal te schrijven. Een verhaal dat houvast geeft. Een verhaal waarin andere, meer houdbare, normen en waarden een plek kunnen krijgen. Een verhaal waarvan we deep down ‘weten’ dat het klopt; eenvoudigweg omdat het gebaseerd is op diepmenselijke universele waarden zoals liefde, rechtvaardigheid en inclusiviteit. Deze universele waarden hebben mensen wereldwijd in de praktijk ervaren tijdens de lockdown. We hebben een verhaal nodig op basis van deze waarden wat perspectief biedt, en wat bijdraagt tot het herstel van de balans met de natuur, onszelf en elkaar. Immers, van Nederland tot Bolivia zijn we als mensen intens gelukkig met de geboorte van onze kinderen, huilen we om het verlies van een geliefde vriend en zijn we massaal geschokt door gruwelijk menselijk lijden, zoals armoede en sterfte door natuurrampen. Voor dat nieuwe verhaal is nog meer kennis of bewijs niet persé noodzakelijk; individuele bouwstenen en blauwdrukken van denktanks en experts voor het vormgeven van een samenleving gebaseerd op rechtvaardigheid, liefde en inclusiviteit zijn gelukkig inmiddels ruim voorhanden. Wat echter nog grotendeels ontbreekt en essentieel lijkt, is verbinding met anderen, vertrouwen in onszelf en elkaar, en de moed om met elkaar die betere wereld te gaan creëren. Wereldwijd zijn wij immers één voor één enkel en alleen mens in verhouding tot elkaar (Ubuntu). In plaats van ver weg, abstract en algemeen, hebben we concreet, dichtbij geraaktheid nodig: geraaktheid door het mooie én het slechte om ons heen en in ieder van ons, en geraaktheid door zowel liefde als angst. Mogen we geraakt worden, elkaar raken, en aanraken, om in gesprek en verbinding met elkaar een nieuw, hoopvol, kloppend verhaal te schrijven?!

Op de drempel naar een nieuw tijdperk

Als eerder gezegd is het schrijven van dit nieuwe verhaal moeilijk. Allereerst omdat de grond onder onze voeten is weggeslagen en velen van ons de wereld om ons heen als een grote chaos ervaren. Daarbij komt dat het niet eenvoudig is dit samen met elkaar te doen omdat het vraagt om een andere mindset, om het voeren van échte gesprekken en om te luisteren naar elkaar. In een samenleving waar het recht van de sterkste veelal geldt en conformisme aan de groep de norm is, is écht luisteren naar een afwijkend geluid eerder uitzondering dan regel. De nadruk die vandaag de dag ligt op online ‘gesprekken’, maakt bovendien dat de nuance vaak mist en dat door onbekendheid met elkaar (op verschillende niveaus) het contact maken ontbreekt. En dat terwijl de kracht van de ontmoeting, fysiek en virtueel, zo groot is; het willen kennen en respecteren van de ander, en diens identiteit, spelen een cruciale rol in het zoeken en vinden van gezamenlijke uitgangspunten en oplossingen. Wanneer we de angstgevoelens die zo kenmerkend zijn voor het collectieve trauma van de uitbraak van het coronavirus bij alle voorgaande complicerende factoren optellen, wordt het heel moeilijk om feiten en emoties te ontwarren en de juiste betekenis te geven. Ook het gebrek aan eenduidigheid in de informatie en verhalen rondom het coronavirus en andere actuele thema’s, bemoeilijkt het ontstaan van het nieuwe verhaal. En toch, in plaats van elkaar te bevechten in de (online) media en daarbuiten, kunnen we ons afvragen hoe het voeren van gesprekken over de, vaak ontbrekende, feiten en onze uiteenlopende interpretaties ons kan helpen. Gesprekken waarbij aandacht is voor vragen als: Welke feiten zijn voorhanden? Hoe zijn deze feiten onderbouwd? Welke zaken zijn nog onzeker, en welke informatie ontbreekt? Welke verschillende interpretaties en meningen geven wij als burgers, politici en experts aan die bekende en ontbrekende feiten en informatie? En hoe brengen we al die verschillende feiten en meningen dan bijeen tot een sluitend verhaal?

We kunnen, wanneer we daartoe bereid zijn, gesprekken voeren over de feiten en de vraagtekens en over onze uiteenlopende interpretaties daarvan. Dit zonder de noodzaak te voelen de ander weg te zetten als idioot of complotdenker. Hoe bedreigend een andere blik op de wereld ook kan aanvoelen, in plaats van automatisch te acteren op die angstgevoelens, kunnen we ze als waarschuwingsteken gebruiken en ervoor kiezen even stil te staan. Om na het onderkennen van de eigen emotie, deze te parkeren en echtegesprekken met elkaar voeren waarbij we onderkennen dat velen van ons vraagtekens hebben, dat er nog veel dingen onzeker zijn, en dat er vele vakgebieden/disciplines (brillen) bestaan met elk een aanvullend perspectief op de feiten. Durven we toe te geven aan onze behoefte aan gesprekken waarbij we elkaar leren kennen? Door naar elkaars verhalen te luisteren en door ons kwetsbaar op te stellen met ruimte voor onze verschillende perspectieven. Immers, zoals onbekend onbemind maakt, geldt het tegenovergestelde net zo zeer.

Een nieuw gezamenlijk verhaal

Het voeren van eerlijke, open gesprekken waarbij we onze meningen en conclusies uitstellen, vraagt van ieder van ons om te durven twijfelen. En het vraagt moed om je twijfel over je mening, overtuiging of gevoel openlijk te delen, en ook weer moed en bereidheid om deze bij te stellen. In een wereld waar maakbaarheid en controle in het systeem zijn ingebakken, en fouten maken vrijwel onvergeeflijk lijkt te zijn geworden, is die individuele bereidheid, die moed om kwetsbaar te durven zijn en naar elkaar te luisteren, verre van vanzelfsprekend. Dat het wel mogelijk is, heeft onze menselijke geschiedenis keer op keer bewezen: de burgerrechtenbeweging in Amerika geeft een voorbeeld, evenals de afschaffing van het systeem van Apartheid in Zuid-Afrika. Ons individuele verandervermogen stelt ons in staat onder ogen te zien dat het verhaal waar we deel van uitmaken wringt en ten einde loopt, nu de weeffouten op systemisch niveau pijnlijk blootliggen en mensen wereldwijd om verandering en herstel van de balans roepen. We kunnen met elkaar verder zoeken naar, en schrijven aan, een nieuw gezamenlijk verhaal. En misschien is dit juist het moment om dat te doen? Nu we collectief heel even zicht hebben gehad op hoe het anders kan: een wereld waarin we meer rust, balans en aandacht in onze dagelijkse bezigheden ervaren, waarin we technologie inzetten ten gunste de mens, en waarin aandacht en compassie voor jezelf en anderen de regel is in plaats van de uitzondering. Als we beseffen dat het aan ons is om die keuze, dag na dag en week na week te maken, ieder voor zich en ook in gezamenlijkheid, dan kunnen we met vallen en opstaan, moedig ons eigen gedrag onder de loep nemen. Dan kunnen we onszelf en elkaar vergeven voor eerdere keuzes die met het verstrijken van de tijd onhoudbaar blijken, en kunnen we vooruit struikelend samen een nieuw hoopvol pad inslaan. Want waarom op de automatische piloot als je ook zelf mag én kan vliegen?

Dit was het tweede deel van Verbeter de wereld, begin bij jezelf, geschreven door Madeleen Mulder en geredigeerd en geïllustreerd door Marianne Zuur. Het eerste deel lees je hier.

Madeleen Mulder (1975) is een creatieve en energieke professional met ruime juridische, strategische en systemische kennis en ervaring. Voor een meer menswaardige samenleving brengt ze zaken in beweging vanuit verbinding en transparantie.

Marianne Zuur (1971) is programmamaker, gespreksleider, tekenaar en coach. Zij zet systemische kennis en creatieve werkvormen in om samen met professionals en teams te onderzoeken hoe zij kunnen groeien. Bijvoorbeeld bij bewonersparticipatie in de energie- en voedseltransitie.