Van homo sapiens naar homo conscious

Psycholoog Jentien Keijzer gelooft dat er een grote bewustzijnstransformatie gaande is. Een groeisprong die leidt tot een enorme toename van onze geestelijke vermogens en een herdefinitie van wie wij werkelijk zijn. Het transformatieproces daarnaartoe kan uiterst pijnlijk zijn en kán zich voordoen in de vorm van een burn-out, een depressie of een naar de strot grijpende eenzaamheid. Ze schrijft over het proces. ‘Als de homo sapiens sterft, wordt de homo conscious geboren.’

DOOR: JENTIEN KEIJZER

Zoals ik in Vertrouw je burn-out, het is evolutie al schreef, is er naar mijn idee een evolutionaire groeisprong gaande. We zitten in een soort rijpingsproces, waarin het besef rijpt dat we meer zijn dan onze persona. Onze persona bestaat uit ons verhaal, ons lichaam, onze gedachten, meningen en emoties. Maar het besef dringt tot velen door, dat zij meer zijn dan de optelsom van hun baan, hun uiterlijk, hun karakter, hun relatie, hun auto en hun huis…

De burn-outs en depressies die momenteel in grote getale voorkomen, zijn onderdeel van dit rijpingsproces. Het is vaak de klap op de vuurpijl. We worden door deze crises namelijk enorm onder druk gezet en al onze controle en afweermechanismen waar onze persona zo van afhankelijk is, werken niet meer. We worden schaakmat gezet met al onze plannen en ideeën die veelal gaan over hoe we ons leven zouden moeten leiden. De persona houdt daarbij een soort van op met bestaan. En dat is geweldig nieuws.

Ontwakende persona

We worden zo onder druk gezet, waardoor we naar binnen moeten keren om ons bezig te houden met waar het leven op een veel dieper niveau overgaat. Tijdens deze crises worden we met onze rug tegen de muur gezet en komen vaak onherroepelijk de vragen tot ons: wie ben ik en waarom ben ik hier? Wat wil ik eigenlijk met mijn leven? En dan, als we écht durven te luisteren en kritisch en eerlijk durven te kijken naar onszelf, komen we erachter dat er zich een geheel nieuw verhaal openbaart over onszelf. Worden we wakker.

Tot nu toe, in ons huidige stadium van evolutie (het stadium van mens-zijn) zijn we vaak volkomen geïdentificeerd met ons voertuig: de persona. Velen van ons hebben geen flauw benul of besef van onze wezenlijke aard: het bewust-zijn, de human-being. Dat ‘being’, daar zit het hem in. We zijn bewustzijn in de vorm van een menselijke ervaring. Maar die menselijke ervaring is zo reëel, zo echt en slokt ons zo op, dat we er geheel van overtuigd zijn dat we onze persona zijn. Maar we zijn geen persona, we hebben een persona. We zijn datgene wat die persona bezielt.

Als het heel ingewikkeld wordt, moeten we ont-wikkelen

Het bewustzijn dat we zijn, het leven, heeft zich in de loop van de evolutie helemaal in-gewikkeld in de vorm, in de materie. Via stenen, mineralen, planten en het dierenrijk zijn wij geëvolueerd tot waar we nu zijn, het mens-zijn. Maar zoals altijd, sinds het begin der tijden, komt er een moment in het leven, waarbij de huidige staat van zijn te beperkt, te benauwd en te klein wordt: het bewustzijn groeit uit zijn voegen in een nieuw soort vorm of hoedanigheid. We staan zo langzamerhand op dat breekpunt; van de homo sapiens (verstandige mens) naar de homo conscious (bewuste mens).

Groeien van binnenuit

In een treffend filmpje legt psychiater dr. Abraham Twerski uit hoe kreeften groeien. Kreeften groeien van binnenuit, hun zachte binnenkant expandeert en hun harde ‘schil’ groeit niet mee. Kreeften weten dus dat ze groeien wanneer ze enorm onder druk komen te staan. Het is daarmee een goed teken dat het heel akelig en bijna onhoudbaar wordt om nog te functioneren.

Wat de dieren vervolgens doen, is zich terugtrekken onder een rots of struikje waar ze niet door roofdieren gevonden kunnen worden en bouwen zichzelf een nieuw omhulsel: een nieuw vehikel dat past bij hun innerlijke grootte.

Zo groeit ons bewustzijn ook. Ons bewustzijn neemt toe, expandeert en wordt zich van zo ontzettend veel meer bewust, dat het oude vehikel (het ego, de persona, dat deel van ons dat constant op zoek is naar veiligheid door middel van externe controle, macht en begeerte) te krap wordt.

Dat komt tot uiting in het voelen van een enorme betekenisloosheid van je huidige bestaan, een gigantische en onhoudbare druk op het verhaal van je leven dat je in stand probeert te houden. Of dat uit zich in een intense vermoeidheid, depressie en je bezwijkt onder al je controledrang; dat harde werken, dat vechten of vluchten. Onze innerlijk bewustzijn past niet meer in die nauwe, onvolledige visie op de werkelijkheid en het beperkte streven van onze persona.

Veelomvattend

Dit is heftig, intens en groots tegelijk. Voor velen gaat deze groei geleidelijk, maar even vaak gaat het met schokken, met sprongen. Oei ik groei. In die groeispurt zitten we collectief, geloof ik. En dus ook massaal individueel. Burn-out, ontslag, relatie op de klippen, failliet, huis in de brand… Crisis! Niet om ons te pesten, maar omdat er iets veel groters, iets veelomvattenders voor in de plaats wil komen.

Want wat er vaak gebeurt, door middel van zo’n existentiële crisis, ervaren we tijdens of vrij snel nadien, dat we inderdaad ons ‘zelf’ kwijt zijn geraakt, maar dat we in werkelijkheid veel meer zijn dan dat ‘zelf’. Dat dit deeltje ‘zelf’ eigenlijk maar een heel beperkt, klein en onwetend deel van ons veel grotere Zelf was. Het is een innerlijke paradigmaverschuiving, waarin datgene waar we ‘ik’ tegen zeggen radicaal verschuift.

En dat is doodeng en vaak ook ongelofelijk pijnlijk. Want tijdens zo’n crisis worden we vaak heel hardhandig wakker geschud uit onze comfortabele droom. En dat is niet lekker.

Wakker worden

In de Bhagavad Gita – een zeer omvangrijk episch gedicht in een boek dat een grote rol speelt in het hindoeïsme – worden zes stadia onderscheiden in dit proces van wakker worden. Stadia van een proces waarin we uit ons ego-verhaal stappen, niet alles meer persoonlijk opvatten en we de capaciteit ontwikkelen om meer de getuige te worden van ons leven dat zich door – en in ons afspeelt. Wat er gedurende dat proces gebeurt, is dat de identificatie met dat ego losweekt. Het ego verliest zijn houdbaarheidsdatum, zijn waarheidsgehalte en bestaansrecht. Het ego sterft.

Het eerste stadium van de zes stadia van ‘wakker worden’ uit de Bhagavad Gita staat bekend als ‘Dejection’. Dejection beschrijft eigenlijk exact waar velen van ons zich momenteel in bevinden. Het woord ‘dejection’ laat zich lastig vertalen. Maar bij het woord ‘injectie’ kunnen we ons wel een voorstelling maken; en dan precies het tegenovergestelde. De-jectie: een stadium van onthechting, ontkoppeling, van losweken.

Als we de vertaling van dejection in het Nederlands bekijken, komen we op woorden als ‘neerslachtigheid’, ‘verslagenheid’, ‘zwaarmoedigheid’, ‘gedeprimeerd’, ‘melancholie’ en ‘malaise’. En dat omschrijft dit stadium perfect. Het is kommer en kwel, turbulentie en chaos. Waarom? Omdat ons bewustzijn zich ontkoppelt, onthecht: ‘de-injecteert’ van zijn identificatie met het ego en verschuift richting de identificatie met onze meer universele aard: bewustzijn.

Maar dat laatste (het voelen van die universelere aard) komt pas tegen het einde van het gehele proces en wordt pas voelbaar in latere stadia. In deze fase van dejection is die nieuwe identificatie er nog allerminst en alles staat op losse schroeven. Zie hier de toestand van de wereld…

Je bent veel groter

Je zou kunnen zeggen dat er door deze crisisfase, deze dejection, een sluimerend gevoel naar boven wordt gedrukt over hoe beperkt, hoe gevangen en betekenisloos het leven vanuit enkel het ego is. Het vliegt je naar de strot en je probeert er alles aan te doen om je oude leven weer te laten werken. Je grijpt wanhopig om je heen op zoek naar houvast.

Maar die houvast, geeft geen houvast meer. En dat brengt je na een turbulente gekte, tot het besef, de conclusie – of beter gezegd tot de ervaring dat deze crisis helemaal niet het einde van je verhaal is. Dat je niet ophoudt te bestaan maar dat je juist veel groter bent dan je ooit voor mogelijk hebt gehouden. Dit is veelal niet iets wat je intellectueel kunt bevatten en is ook lastig te beschrijven. Je kunt het enkel (her)kennen, weten en voelen als een ervaring. Dat soort ervaringen kennen we allemaal wel in enige zin, in de vorm van heldere inzichten, diepe realisaties of openbaringen.

Vroeg of laat naderen we allen, massaal en collectief een punt, dat de staat weerspiegelt van het bewustzijn. Noem het een openbaringservaring ofwel de algemene staat van ons mens-zijn. Maar voor het zover is, zal dat gigantische bewustzijn, dat zijn plek in wil nemen als een soort tsunami door alle structuren, controle mechanismen en illusionaire macht van de persona heenbreken.

Vertrouwen op grotere plaatje

Vele mensen bevinden zich momenteel in dejection zonder dat ze het weten. Daarom schrijf ik erover, geef ik er lessen en opleidingen over – om deze crises in een breder perspectief en ruimere context te plaatsten. Het gaat namelijk absoluut niet mis! En het begrijpen van die grotere context geeft misschien wat vertrouwen. Vertrouwen is essentieel om vol te houden. Maar het vertrouwen van je burn-out is ook heel belangrijk, schreef ik al eens. Die burn-out weet namelijk heus waar het mee bezig is.

Want vaak is het enige wat tijdens dit soort crises verlichting geeft, te weten dat het onderdeel is van een veel groter proces. Het is de rups die in de cocon langzaam oplost, en transformeert in een vlinder. Die rups (ons ego, onze persona), die lost op, daar blijft niets van over. Dat daar doodsangsten bijkomen kijken, is op z’n zachts gezegd volledig te begrijpen.

Dejection is het begin van het oplossen van de rups, schrijft Sat Shree in zijn boek The Bhagavad Gita Revealed. En vraag je die rups hoe deze zich voelt op dat moment van oplossen in die cocon, is dat waarschijnlijk verschrikkelijk. ‘Laat dit stoppen! Het doet zoveel pijn’, piept het. Wij, op onze beurt roepen: ‘Laat dit stoppen’. We raadplegen therapeuten: ‘Help me hier uit!’. Of we gaan de huisarts: ‘Geef me pillen alsjeblieft, maak me beter!’.

Burn-out, depressie, crisis (dejection) is een absolute staat van ‘dis-ease’, maar we zijn niet ziek. We worden niet gek en nogmaals, het gaat niet mis. Totdat we weten wat er werkelijk gebeurt – dat we een vlinder worden – is het enorm stressvol. Mijn eigen coconervaring kwam in de vorm van een hormonale depressie, waar mijn hele bestaan tussen mijn vingers door leek te glippen en ik alle overtuigingen, ideeën en plannen over het leven en vooral over mezelf radicaal in duigen zag vallen.

Maar ik ben er nog, totaal anders dan ik hier ooit geweest ben. En ik vermoed dat het niet de laatste keer zal zijn dat die cocon zich gaat voordoen… Ontwikkeling. Groei is een cyclus. Van loslaten van het oude, zodat het nieuwe geboren kan worden. Ont-wikkelen. De wikkels gaan er af en dat doet pijn.

Meebewegen

Waar we nu collectief zitten, is de start van een gigantische transformatie. Een gigantische verandering. En als mens verzetten we ons per definitie tegen verandering. Dat is de vloek van zelfbewustzijn. We vinden er namelijk wat van, van die verandering. We hebben een plan en alles wat anders gaat dan dat plan bestempelen we als ‘fout’ of ‘mis’.
Ieder ander meercellig organisme in de natuur beweegt gewoon mee met veranderingen, vindt er niet zoveel van, had initieel ook helemaal geen verwachting over het leven. Laat staan een plan. Zie je het voor je, een rozenstruik of een kikker met een plan voor hoe hij zijn leven moet leiden. En maar duwen en trekken en zijn best doen…

Het is ergens stiekem best hilarisch als je kijkt hoe wij als mensen 24/7 keihard ons stinkende best doen om iets van ons leven te maken. Maar hé, we zijn het leven. Daar hoef je helemaal niets van te maken. Het is al ‘af’. Vanaf het moment dat je hier kwam…

Loslaten oude zelf

We groeien, we evolueren. We zijn in miljarden jaren van weekdiertjes in de zee naar deze menselijke vorm geëvolueerd. Laten we niet de illusie hebben dat we ‘er’ al zijn. De menselijke vorm komt net kijken, we zijn pas begonnen. Keer op keer moeten we onze oude identiteit, ons oude zelf loslaten. Dat weekdiertje werd een visje en dat is vast ook een pittige en turbulente fase voor hem geweest, vermoed ik zo.

Net als een zaadje in de grond zijn weg baant door donkere modder, kiezels en gruis. Zo banen wij onze weg naar een nieuw soort ‘mens-zijn’ een nieuw bewustzijn. En als we dat zaadje zouden vragen: hoe is die wereld waar je leeft? Zal dat je antwoorden: ‘Koud, donker, duister, vol obstakels. Maar ik moet die kant op, daar naar het licht daarboven, ik kan het niet stoppen!’. Te weten dat die donkerste, duisterste perioden onderdeel zijn van het leven, dat stelt gerust. Net als dat zaadje dat op een goede dag na al dat zwoegen en ploeteren, boven de grond uitkomt en een geheel nieuwe wereld waarneemt, zo hebben wij ook onze duistere perioden in ons leven die zich cyclisch voordoen om nieuwe stadia van bewustzijn te realiseren.

Door dat te begrijpen, besef je, dat verzetten geen zin heeft en dat meebewegen en overgave de enige weg zijn. Het leert ons te buigen voor het leven, de maakbaarheid te overstijgen en ons vol in het mysterie van het leven te laten vallen. Maak je dus niet druk over je val en of je wordt opgevangen. Je zult kunnen vliegen.

Lees ook: Modernetijdsziekten. Is de maatschappij ziek?