Red de planeet door te kiezen wat je eet

Gezonder eten én tegelijkertijd onze aarde redden? Het kan volgens de Netflix-documentaire Kiss the Ground. De oplossing ligt grotendeels in een nieuwe, herstellende manier van landbouw. Wat kun jij doen om de aarde te redden en ondertussen gezonder te eten?

DOOR: DIRK KRIJGSMAN

Kiss the Ground is een alom geprezen documentaire, verteld door acteur en milieuactivist Woody Harrelson. De film drukt ons met de neus op de feiten rond twee onderwerpen die we liever negeren in ons dagelijks leven:

1. De opwarming van de aarde, door de steeds grotere hoeveelheid CO₂ die we uitstoten.
2. De uitputting van de bodem, door een eenzijdige manier van landbouw bedrijven en overmatig gebruik van chemicaliën.

Als we onze ogen blijven sluiten voor deze ontwikkelingen, ziet onze toekomst er niet fraai uit. Er zal nooit meer een Elfstedentocht geschaatst worden; de winters zijn er te kort voor. Water hebben we wel, meer dan ons lief is. Nederlandse boeren die nog wél hun land kunnen verbouwen, net voorbij Amersfoort aan Zee, hebben te maken met een bodem die misschien nog zestig keer oogst geeft. Daarna valt er niets meer te halen. Bodem op. Supermarkt leeg. Game over.

Regeneratieve landbouw

Het is logisch dat we deze zaken liever negeren. Het zijn problemen die moeilijk te behappen zijn, omdat ze onoplosbaar lijken en zo ver van ons af staan. Het terugdraaien van de opwarming van de aarde is geen simpel actiedingetje op onze to do-lijst. Maar we kunnen wél wat doen, leren we uit de documentaire. Er is zowel voor de opwarming van de aarde als voor de uitputting van de bodem een concrete oplossing. Een plan dat binnen één generatie uit te voeren is: maak de bodem weer gezond door middel van regeneratieve landbouw.

Dr. ir. Eric Smaling, bodemkundige en onderzoeker aan de universiteit in Wageningen, nuanceert het probleem van bodemuitputting. ‘Het is een serieus probleem maar het is niet zo dat het over zestig jaar al gedaan is, zoals de documentaire beweert. In Zuid-Amerika en nog erger in Afrika zijn er wel gebieden waar de bodem steeds minder te bieden heeft. In Nederland importeren we diverse gewassen uit andere landen (bijvoorbeeld soja als veevoer) en zijn daarmee afhankelijk van de bodemgesteldheid van andere landen. Alhoewel we onze zandgronden hebben volgeplempt met mest en onze veengronden nooit rijk zijn geweest, zijn onze kleigronden rijk. Onze bodems kunnen nog wel een tijdje mee.’

Probleem 1: de opwarming van de aarde

Het probleem van de opwarming van de aarde staat inmiddels hoog op de agenda van de overheid. Vermindering van het broeikasgas CO₂ is de oplossing. De regering wil met de sluiting van kolencentrales en het heffen van CO₂-belasting het verschil maken. Demissionair minister van Landbouw Carola Schouten heeft met haar plan ‘Op weg met perspectief’ het pad naar duurzaamheid ingeslagen. Het inzetten van duurzame landbouw om CO₂ te verminderen wordt echter niet genoemd. Volgens Kiss The Ground draagt een gezonde bodem bij aan vermindering van CO₂ . Vitale grond haalt het broeikasgas uit de lucht door het te absorberen.

Hoe laten we de bodem CO₂ opnemen?

Een bodem kan via bodembedekkers, planten die snel wortels groeien en bladeren geven, goed overtollige CO₂ opnemen. De ‘groene laag’ beschermt de bodem tegen vocht, vorst en zon. Met bodembedekkers zie je geen braakliggende akkers meer in de winter, maar een plantrijke bodem die het hele jaar door als een spons de CO₂ opzuigt.

Niet meer ploegen

Wanneer de bodem de CO₂ heeft opgenomen, willen we dat het in de grond blijft. Bij het omploegen van het land komt een groot deel van de opgenomen CO₂ weer vrij. Stoppen met overmatig ploegen dus.
Als we wereldwijd de bodem bedekt houden en stoppen met ploegen, dan zal volgens Woody Harrelson het CO₂-overschot afnemen en uiteindelijk verdwijnen. De opwarming van de aarde wordt hiermee niet alleen stopgezet, maar zelfs ongedaan gemaakt. En dat binnen een overzichtelijke periode van dertig tot vijftig jaar.

Probleem 2: uitputting van de bodem

Om het probleem van de uitputting van de bodem aan te pakken moeten we af van pesticiden en kunstmest. Althans, dat is het antwoord van Kiss the Ground op de vraag hoe we de bodem voor onze voedselvoorziening weer fit maken.

Pesticiden maken niet alleen onkruid en bodemziektes kapot maar ook de mens en de bodem zelf. Uit onderzoek is gebleken dat landbouwers en tuinbouwers een verhoogd risico lopen op bepaalde vormen van kanker. Als gevolg van blootstelling aan pesticiden is Parkinson in Frankrijk een beroepsziekte onder boeren geworden.
De invloed van pesticiden op de bodem is minder uitvoerig onderzocht. Violette Geissen, hoogleraar bodemdegradatie en landbeheer aan de Universiteit in Wageningen, is in september 2020 begonnen met een onderzoek naar de effecten van pesticiden. Ze hoopt dat haar onderzoek bijdraagt aan het stellen van nieuwe normen voor het gebruik van pesticiden.

Geen kunstmest

Kunstmest heeft ervoor gezorgd dat voedsel op grote schaal verbouwd kon worden. Voor de lange termijn kleven er echter fundamentele nadelen aan het gebruik van kunstmest. Door een eenzijdig aanbod van mineralen in kunstmeststoffen worden planten minder weerbaar. Daarnaast vernietigt kunstmest het bodemleven. De zouten in kunstmest trekken het vocht uit de bodem waardoor wormen en andere nuttige beestjes afsterven.

Rust door roulatie

Zoals een topsporter zijn rust pakt, heeft ook land rust nodig om te herstellen. Door slechts een deel van het land te gebruiken voor zaaien en oogsten, kan het andere deel rusten. Het jaar erop wordt er gerouleerd. Ook helpt het wanneer er wordt gewisseld van gewas – het ene jaar verbouw je mais, het andere jaar wortels. Een combinatie van meerdere groentesoorten op hetzelfde land is nog beter. Met meer variatie (groentes en fruit) boven de grond, wordt de variatie onder de grond (beestjes) ook groter. Dit gevarieerdere bodemleven zorgt voor een voedzamere en gezondere bodem.

Is het haalbaar?

Smaling betwijfelt of regeneratieve landbouw op wereldwijde schaal haalbaar is. Waar Harrelson in de film beweert dat regeneratieve landbouw meer opbrengst genereert per hectare, is Smaling niet overtuigd. ‘Op wereldschaal is het een illusie te denken dat je zeven miljard mensen kunt voeden zonder kunstmest. Als het al mogelijk is om zonder kunstmest dezelfde opbrengst uit het land te halen, dan hebben boeren meer land nodig om die rust en roulatie te kunnen realiseren. In een klein land als Nederland zie ik dit nog niet op grote schaal gebeuren, want boeren hebben het al moeilijk genoeg om een boterham te verdienen. Dat gaat in ieder geval niet zonder financiële steun van de overheid.’

Vruchtbare bodem

Wanneer de bodem niet meer wordt omgeploegd neemt het makkelijker regenwater op en houdt het water beter vast in tijden van droogte. Er slingert geen sloopkogel meer door de woningen van de diertjes onder de grond, waardoor het leven daar gaat bloeien. Dit verhoogt de vruchtbaarheid van het land. En een vruchtbare bodem zorgt ervoor dat ook de kinderen van onze kinderen nog volop keuze hebben in de supermarkt.

Welke keuzes hebben wij als consument om bij te dragen aan een gezonde, vruchtbare Hollandse bodem?

Gezond boodschappen doen

Met groentes en fruit van een voedzamere en gezondere bodem, maken we onszelf ook steeds gezonder, zegt Harrelson. Dat doen we door producten te kiezen die verbouwd zijn op een duurzame manier, op een gezonde bodem. Waar herken je deze producten aan? Het Voedingscentrum noemt vier relevante keurmerken:

1. Bij producten met het Europees biologisch keurmerk is er geen gebruik gemaakt van chemische bestrijdingsmiddelen, kunstmest of genetische modificaties.

2. Producten met het EKO keurmerk zijn biologische producten. Daarnaast stelt elke agrarische sector zijn eigen (Plus) normen op. Bijvoorbeeld over het dierenwelzijn, de bodem en de biodiversiteit.

3. Het Demeter keurmerk geeft aan dat het product gemaakt is volgens de biodynamische landbouw. Deze methode gaat uit van het principe dat alles met elkaar in verbinding staat. Idealiter is alles met elkaar in balans. Het product mag ook het EKO keurmerk dragen.

4. Het Fairtrade-Max Havelaar keurmerk staat voor eerlijke handel waarbij er ook rekening wordt gehouden met milieuaspecten. Denk aan producten zoals koffie, chocolade en bananen.

Eten uit je eigen streek

Er zijn nog meer bewuste keuzes te maken. In plaats van bij de supermarkt, kun je ook biologische producten kopen bij de boer om de hoek. Via lekkersdichtbij.nl krijg je een mooi overzicht van alle boerderijwinkels in jouw buurt. De website Fietsen voor mijn eten heeft inmiddels zestien regio’s op de kaart gezet om op je fiets dagelijks je eten te kopen bij boerderijen, kwekerijen en stalletjes aan huis.

Biologische Groentetas

Een oplossing waar je minder voor hoeft te bewegen is de biologische Groentetas. Elke week krijg je een assortiment aan seizoensgroenten. De Groentetas is via de biologische supermarkten te bestellen. Er zijn ook tuinderijen waar je voor ongeveer twaalf euro per week een tas vol verse groenten van het seizoen kunt afhalen, goed voor drie gezonde maaltijden voor twee personen.

Je eigen moestuin

Sinds de eerste lockdown in maart 2020 is moestuinieren erg populair geworden. Volkstuinverenigingen melden dat het aantal aanmeldingen voor een moestuin een enorme vlucht heeft genomen, met wachtlijsten van inmiddels vijf jaar. Wil je meteen aan de slag, dan kun je eenvoudig starten met een moestuinbak voor tuin of balkon. Iedereen kan klein beginnen, met bijvoorbeeld zelfverbouwde kruiden zoals bieslook, tijm en rozemarijn.

Uit eten

In de horeca is de trend van gezond koken met duurzaam, lokaal verbouwd voedsel al jaren geleden ingezet. In Nijmegen haalt topkok Emile van der Staak de verse groenten voor zijn restaurant uit een historische moestuin en uit een voedselbos.

Ondanks de beperkte ruimte is het kweken van je eigen groente ook midden in de stad uitvoerbaar. Dat bewijst restaurant The Kitchen Garden in Amsterdam. Het restaurant, met een eigen kas op 78 meter hoogte, is met 70 soorten groente en kruiden geheel zelfvoorzienend.

Met financiële steun van hun werkgever startten vier medewerkers van Albert Heijn in juni 2014 pop-up restaurant Instock. Dit duurzame initiatief, een oplossing voor onverkocht eten, zou in eerste instantie vijf maanden bestaan. Sinds januari 2019 draait hun social enterprise volledig zelfstandig. InstockMarket.nl is inmiddels een Food Rescue Center: een online horecagroothandel voor ‘geredde producten’. Restaurantchefs kunnen er met name restpartijen groente en fruit bestellen, maar af en toe ook overgebleven flessen drank van Gall&Gall of Tony Chocolonely repen met verkeerde wikkels.

Afhalen

Niet alleen de horeca profiteert van ‘restjes’. Via de app Too Good To Go kan iedereen aan het einde van de dag een Magic Box ophalen bij een winkelier. Zo red je een verrassingspakket met brood, zuivel, groente, fruit of salades van de verspilling. Talloze bakkerijen, supermarkten en restaurants zijn aangesloten en hebben een uitgebreid aanbod, meestal tegen een derde van de normale prijs. De app is inmiddels al meer dan tien miljoen keer gedownload.

Plantaardig

Er wordt nog steeds regenwoud gekapt om landbouwgrond te creëren, vooral voor veevoer. Hoe meer mensen overstappen naar een plantaardig dieet, des te groter de positieve impact op ons milieu en klimaat. Eric Smaling werkt samen met collega’s aan een rapport voor de VN Voedseltop in september 2021. Dat rapport gaat over wereldwijde voedselsystemen en hoe die duurzamer, gezonder en eerlijker kunnen worden. ‘We kunnen meer plantaardig voedsel gaan eten en bewuster kiezen tussen bepaalde diergroepen. Kip is veel minder schadelijk voor het klimaat dan rund. En het eten van kweekvis die gevoed wordt met voedselreststromen heeft weer voordelen boven het eten van landdieren. Vooral vette vis is zeer goed voor de gezondheid, maar over het algemeen eten we in Nederland veel meer dierlijke eiwitten dan we nodig hebben’, aldus Smaling.

Jouw keuze heeft invloed

Of Harrelson met Kiss the Ground nu hele of halve waarheden verkondigt, zal de toekomst moeten uitwijzen. Feit is dat we zelf echt iets kunnen doen voor een gezondere planeet en een gezonder lichaam, door bewust te kiezen voor producten die bijdragen aan het herstel van onze landbouwgrond.

Dat is een keuze die begint in de supermarkt, door meer biologische groenten, fruit en andere producten te kopen, op keurmerken te letten en minder vlees te eten. Verbouw zelf de basilicum voor in de pasta, in een kruidentuintje op je balkon. Geef de voorkeur aan een restaurant waar de chef je alles kan vertellen over de verantwoorde oorsprong van jouw varkenshaasje, biefstuk of asperges. Het zijn jouw keuzes van alledag die de toekomst bepalen.

Dirk Krijgsman is schrijvend journalist van achtergrondartikelen en zakelijk blogger.

Lees ook:
Begin ook een voedselbos
‘Let love rule your business’
Met flinke korting eten kopen via voedselverspilling apps