Luchtfilter van de natuur

Luchtvervuiling leidt tot zo’n zeven miljoen sterfgevallen wereldwijd, jaar in, jaar uit. Het zorgt voor alles van kanker en hart- en vaatziekten tot herseninfarcten en verminderde vruchtbaarheid. Er is een oplossing: planten die de lucht reinigen.

DOOR EMILIE CROISIER

Als je vanuit de dikke smog van Delhi – de stad met de bedenkelijke reputatie de slechtste luchtkwaliteit ter wereld te bezitten – het Paharpur Business Center (PBC) binnenloopt, voelt dat letterlijk alsof je een teug frisse lucht inademt. Het PBC is het eerste gebouw in India met een groen keurmerk en wordt inmiddels geroemd als “het gezondste gebouw van Delhi”. Medewerkers van het PBC hebben minder last van geïrriteerde ogen, ademhalingsklachten, hoofdpijn en astma dan kantoorpersoneel elders in Delhi. Dat was de uitkomst van een onderzoek van het nationaal kankerinstuut Chittaranjan in Kolkata en de centrale dienst Luchtkwaliteit van New Delhi. Volgens Kamal Meattle, algemeen directeur van het PBC, heeft de enorme investering in de verbetering van de luchtkwaliteit in het gebouw – waarvoor zijn eigen verminderde longfunctie de inspiratie vormde – gezorgd voor maar liefst 20 procent verbetering van productiviteit en 15 procent minder energielasten.

Het geheim achter het succes

Het geheim achter Meattles succes? Twaalfhonderd bescheiden kamerplanten, verdeeld over de bovenste verdieping en de gemeenschapsruimten elders in het gebouw. Nadat de van buiten komende lucht is gezuiverd en gefilterd, zetten de planten hun reinigend vermogen in om het gebouw van ruim 4500 vierkante meter te voorzien van wat volgens het PBC het equivalent is van “frisse berglucht”. Deze methode wordt fytoremediatie genoemd: het gebruik van planten om vervuiling uit lucht, water en bodem te verwijderen. Het is een relatief jong onderzoeksgebied dat voortborduurt op een simpele gedachte: zolang we als soort ons milieu blijven vervuilen, zijn planten – onze vaste evolutionaire partners sinds het ontstaan van menselijk leven op deze planeet – misschien wel onze beste bondgenoot als het erop aankomt onze rommel op te ruimen.

Kamerplanten in Paharpur Business Center (PBC) in New Delhi

Volgens wetenschappers wordt de enorme potentie van fytoremediatie als oplossing voor enkele van onze grootste milieu- en gezondheidsproblemen nog amper benut. Toch is het zo eenvoudig, en kan het met het grootste gemak in elke woning of kantoorruimte worden toegepast. Groene vingers niet vereist.

Dat is geen overbodige luxe. Volgens schattingen van de Wereldgezondheidsorganisatie is luchtvervuiling verantwoordelijk voor jaarlijks zo’n 7 miljoen sterfgevallen wereldwijd. Daarmee is het van alle milieufactoren met afstand de meest levensbedreigende voor de mens. De relatie met astma en andere ademhalingsklachten is het duidelijkst, maar door de lucht verspreide vervuiling wordt ook in verband gebracht met allerlei andere aandoeningen, zoals kanker, hart- en vaatziekten, herseninfarcten, huidaandoeningen, verminderde vruchtbaarheid en een verhoogd risico op miskramen.

Het wordt er niet vrolijker op, want de kwaliteit van de buitenlucht zal de komende decennia waarschijnlijk alleen maar slechter worden. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) verwacht tot aan 2050 een verdubbeling van het aantal voortijdige sterfgevallen als gevolg van fijnstof en laaghangende ozon, vergeleken met 2010. Bovendien komen al deze stoffen uiteindelijk in de bodem terecht en vervuilen daar de grond en het grondwater, wat ook na tientallen jaren nog ernstige gevolgen kan hebben.

De term “luchtvervuiling” roept beelden op van rokende uitlaten en fabrieksschoorstenen, en van wolken smog die het stadsgezicht ontsieren. Maar luchtvervuiling binnenshuis kan net zo gevaarlijk zijn. Hoewel de hoeveelheden van de meeste vervuilende stoffen uit de buitenlucht binnenshuis doorgaans laag zijn, kent de moderne woning zo haar eigen scala aan vervuilende stoffen. Het gaat dan met name om de vluchtige organische stoffen die afkomstig zijn uit verf, meubels, kantoorapparatuur en allerlei andere producten. Deze worden in verband gebracht met vermoeidheid, hoofdpijn, ademhalingsproblemen en irritatie van oog en keel. Op lange termijn zouden ze verband kunnen houden met astma en kanker.

De beste manier om deze chemicaliën te verwijderen is door goede ventilatie door bijvoorbeeld een raam open te laten staan. Helaas geldt voor de meeste stadsbewoners dat een open raam tegelijk ook de beste manier is om vervuilende stoffen uit de buitenlucht binnen te laten.

Er is al veel moeite gedaan om de uitstoot van schadelijke stoffen door auto’s, fabrieken en krachtcentrales te reduceren: soms door strenge wetten af te kondigen, soms door de ontwikkeling van nieuwe technieken om de schade te beperken. Al die tijd lag een direct bruikbare oplossing voor het oprapen – of liever gezegd: voor het plukken. Onderzoekers kregen het vermogen van planten om de lucht schoner te maken pas echt in het vizier toen ze zich gingen bezighouden met het reizen naar andere planeten…

Meattles inspiratiebron

Het eerste onderzoek naar de toepassing van planten om de lucht binnen gesloten ruimten te zuiveren, werd in de jaren tachtig gedaan door NASA. De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie was met name op zoek naar manieren om de lucht binnen een ruimtestation te reinigen, gericht op de ontwikkeling van een gesloten systeem dat langdurig menselijk verblijf mogelijk zou maken tijdens ruimtereizen. Na zijn vertrek bij NASA verwerkte Bill Wolverton, hoofdonderzoeker bij het project, de resultaten van het onderzoek in zijn boek How to grow fresh air, dat min of meer leest als een handleiding voor binnenshuis tuinieren.

Modulair systeem ontwikkeld door het Center for Architecture Science and Ecology (Case) en architectenbureau Skidmore, Owings & Merrill (Som)

De aanpak van Kamal Meattle in Delhi was rechtstreeks geïnspireerd door het onderzoek van Wolverton. De drie plantensoorten die Meattle voor zijn Paharpur Business Center uitkoos, stonden alle drie vermeld in het oorspronkelijke NASA-rapport uit 1989 vanwege hun complementaire werking en simpele verzorging. Het ging hier om de goudpalm, vanwege zijn hoge zuurstofproductie overdag; de sansevieria (ook wel vrouwentongen), vanwege zijn hoge zuurstofproductie ’s nachts; en scindapsus, vanwege zijn vermogen om een groot aantal schadelijke vluchtige organische stoffen op te ruimen.

Eén beperking van de NASA-methode is het enorme aantal planten dat nodig is om de lucht effectief te reinigen. De hoeveelheid planten die in het PBC is geplaatst, zal niet overal toepasbaar zijn. De onderzoekers kwamen destijds uit op één middelgrote potplant per 10 vierkante meter. Bij het PBC hebben ze er een schepje bovenop gedaan: gemiddeld 2,4 potplant per 10 vierkante meter.

Een andere beperking van het NASAonderzoek is dat het uitsluitend was gericht op lucht binnen een afgesloten ruimte, want dát is nu eenmaal de situatie tijdens een ruimtereis. Hier op aarde is echter altijd sprake van vervuilde lucht buitenshuis. Maar andere onderzoekers, die voortbouwen op de studie van NASA, buigen zich inmiddels over deze problemen en komen met oplossingen die uiteenlopen van praktisch en laagdrempelig tot uiterst geavanceerd.

Omdat het veld van de fytoremediatie relatief nieuw is, zijn er nog altijd meer vragen dan antwoorden als het gaat om welke planten het meest geschikt zijn, hoe ze het best kunnen worden toegepast en hoe hun effectiviteit nog kan worden verhoogd. Zo werken onderzoekers van de Universiteit van Louisville samen met een school in de buurt aan een voor-en na- experiment, om te bepalen of planten inderdaad een effectieve barrière kunnen vormen tegen luchtvervuiling. De uitkomst ligt weliswaar voor de hand, maar verrassend genoeg is het nog nooit daadwerkelijk op een concrete plek onderzocht.

In Amsterdam onderzoeken lokale organisaties als MyEarth (“klimaatverbeteraars” die advies geven over “uw groenprojecten”) en het Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions de praktische toepasbaarheid van een bepaalde kamperfoeliesoort die Green Junkie heet. De kwaliteiten van deze plant als vuilvanger zijn deels genetisch van aard – het betreft een speciaal gekweekte variant met extra behaarde bladeren, stelen en bloemen zodat meer deeltjes worden afgevangen – en deels het resultaat van botanische innovatie. Daarnaast ontwikkelde het team van MyEarth een speciale meststof uit plantenresten die worden verzameld in de straten van Amsterdam en dus al vervuild zijn. Deze meststof stimuleert Green Junkie op de een of andere manier tot de aanmaak van nog langere haren, zodat – om met Ton van Oostwaard, oprichter van MyEarth, te spreken – de plant “verslaafd” is aan koolstofdioxide.

Op een dag kunnen we misschien gewoon in het tuincentrum in de buurt terecht voor een superplant die de lucht van een compleet woonhuis of kantoor kan zuiveren. Tot die tijd kunnen we rekenen op al die kamerplanten die nu al beschikken over alle intrinsieke eigenschappen die nodig zijn om de kwaliteit van onze lucht voortdurend te verbeteren.

Welke planten klaren de lucht?

De volgende drie planten kwamen bij het onderzoek van NASA allemaal uit de bus als luchtverbeteraars.
Ze zijn makkelijk te vinden bij een tuincentrum of bloemist en hebben weinig verzorging nodig. Ze behoren tot de taaiste kamerplanten die er bestaan. Ook voor wie geen groene vingers heeft, zijn deze planten een prima keuze om woning of kantoor op te fleuren.

• Goudpalm(Chrysalidocarpus lutescens): de “woonkamerplant”. De goudpalm onderscheidt zich door overdag extreem veel CO2 om te zetten in zuurstof. Ook verwijdert deze plant formaldehyde, benzeen en tolueen uit de lucht. Ze houden van indirect zonlicht en een vochtige omgeving. Palmen zijn gevoelig voor zout en chemicaliën in het water dat ze krijgen, dus vermijd water met chlorine, fluorine of water dat is onthard.
• Sansevieria(Sansevieria trifasciata): de “slaapkamerplant”. Deze plant zet CO2 juist ’s nachts om in zuurstof. Bovendien is het een topper als het gaat om de vele vluchtige organische stoffen die hij aan de lucht kan onttrekken: benzeen, formaldehyde, trichloorethyleen, xyleen en tolueen. De sansevieria is een makkelijke kamerplant. Hij houdt van licht en heeft slechts af en toe water nodig, wat hem ideaal maakt voor de vergeetachtigen onder ons. Bedenk wel dat de plant giftig is voor honden en katten.
• Scindapsus (Epipremnum aureum): de “specialist”. Deze plant werd gekozen vanwege zijn opmerkelijke vermogen om benzeen, trichloorethyleen en koolstofmonoxide uit de lucht te verwijderen. Hij wordt wel aangeduid als “de perfecte kamerplant voor mensen die kamerplanten om zeep helpen”. Hij gedijt namelijk zowel in de volle zon als in de schaduw en heeft er geen moeite mee om een tijdje droog te staan. Net als de sansevieria is ook deze plant giftig voor huisdieren.

Voor al deze bovenstaande planten geldt dat het belangrijk is dat ze kunnen “ademen” door de poriën in de bladeren, die verstopt kunnen raken met fijnstof uit de lucht. Veeg daarom eens per week of twee weken de bladeren af om hun werkzaamheid optimaal te houden.

Er zijn ook nog andere planten, waarvoor bewijs bestaat dat zij de lucht schoon houden:
• Aloë (Aloe vera). Deze robuuste vetplant maakt overuren als luchtverbeteraar, maar ook als effectief huismiddel bij brandblaren en wondjes en zelfs als gezonde toevoeging aan water of sap. Aloë heeft minder moeite met direct zonlicht dan de meeste andere planten in deze lijst en gedijt bij indirect zonlicht en weinig water.
• Lepelplant (Spathiphylllum “Mauna Loa”). Een van de schaarse kamerplanten die jaar in jaar uit bloeien. De fraaie lepelplant is een van de weinige door NASA onderzochte planten die alle vijf geteste vluchtige organische stoffen uit de lucht kan verwijderen.
• Klimop (Hedera helix). Klimop kan goed als kamerplant worden gehouden om luchtvervuiling te helpen tegengaan. In de buitenlucht is de plant weliswaar fraai, maar hij kan schade toebrengen aan muren en bomen. Kies dus liever voor een lattenframe als je klimop wilt gebruiken om
de emissies van gemotoriseerd verkeer te weren.
• Verticale tuin. Meer ambitieuze tuiniers geven wellicht de voorkeur aan een verticale tuin,waarin de planten uit zakjes groeien. Sommige varianten maken gebruik van potgrond, andere zijn volledig hydrofyt en maken gebruik van een medium als kokosvezel of kleikorrels. Deze systemen reinigen niet alleen de lucht, maar fungeren ook als natuurlijke isolatie en zorgen zo voor een lagere energierekening.

Waar bomen verdwijnen, gaat het sterftecijfer omhoog

De oorzaak van hart- en vaatziekten – wereldwijd de belangrijkste doodsoorzaak – is lange tijd gezocht in verkeerde voeding en een tekort aan lichaamsbeweging. Langzaamaan verschuift de aandacht naar de omgeving. Vervuilde lucht kan namelijk eveneens leiden tot een verhoogde bloeddruk en daarmee een groter risico op hart- en vaatziekten, evenals vervuild water en een vervuilde bodem. Omgevingscardiologie: dat is de naam die Aruni Bhatnagar, professor geneeskunde aan de Universiteit van Louisville, gebruikt voor zijn onderzoek hiernaar. The Optimist sprak met hem.

Aruni Bhatnagar

Waarom is hier niet meer aandacht voor?
‘Als we weten dat er bij een dreigende vulkaanuitbarsting 400 duizend mensen om het leven zullen komen, dan zullen politici en wetenschappers alles in het werk stellen om zo’n ramp te voorkomen. Maar wanneer het gaat om 400 duizend mensen die sterven aan de gevolgen van luchtvervuiling – want over zoveel mensen hebben we het in de Verenigde Staten, ieder jaar – dan lijken we dat te accepteren als een natuurlijk aspect van onze ontwikkeling. Tja, dit zou veel meer aandacht moeten krijgen.’

Luchtvervuiling is toch vooral een probleem van ontwikkelingslanden?
‘Nee, dat beeld is niet juist. Het verband tussen luchtvervuiling en hart- en vaatziekten is niet lineair. Tachtig procent van het risico is gerelateerd aan een heel laag vervuilingsniveau. Met andere woorden: wanneer je in Londen woont, is dat slechts marginaal gunstiger dan wanneer je in Peking woont. Vergelijk het met de gevolgen van roken. Als je maar drie sigaretten per dag rookt, loop je slechts twintig procent minder risico op ernstige gezondheidseffecten dan iemand die wel twee pakjes per dag rookt.’

Moet een stadsbewoner in de moderne samenleving dan proberen zo veel mogelijk binnen te blijven?
‘Nee. We realiseren ons niet dat binnenblijven nog veel slechter is. De luchtvervuiling binnenshuis is veel ernstiger dan buiten, vooral als je alle ramen gesloten houdt. En dan die kaarsen en open haarden! Van alle mensen in de wereld lopen koks het grootste risico op hart- en vaatziekten: niet door wat ze eten, maar vanwege het koken. Binnen zijn er ook nog de vlamvertragers waarmee zitbanken worden behandeld en de formaldehyde waarmee kinderkleding wordt geïmpregneerd om kreuken tegen te gaan… De lijst met oorzaken die je thuis kunt vinden, is lang.’

Zouden deze chemicaliën verboden moeten worden?
‘Nou ja, natuurlijk wil je geen brand in huis. Maar het is goed om te beseffen dat vlamvertragers ooit zijn ontwikkeld door de tabaksindustrie, zodat mensen veilig binnenshuis konden roken. We moeten zoeken naar natuurlijker en minder milieubelastende alternatieven. Het blijkt dat planten heel effectief zijn om chemische verbindingen uit de lucht te verwijderen.’ | Jurriaan Kamp