Elysium voor beginners

Nu het Coronavaccin beschikbaar is en de inentingen zijn begonnen, zien we iets opmerkelijks. De rijke, Westerse landen hebben meer vaccins gekocht dan dat ze nodig hebben – rijke landen kunnen hun bevolking tenminste drie keer vaccineren – ten koste van de beschikbaarheid van het vaccin voor arme landen[i]. Marco Kuijten, docent Commerciële Economie en deelnemer aan het lectoraat New Marketing bij Avans Hogeschool te Den Bosch, reflecteert op hoe deze ‘gezondheidskloof’ volgt uit de huidige inkomenskloof en hoe deze gezondheidskloof in de toekomst nog verder kan verdiepen maar ook oplossingen kan bieden voor een meer egalitaire maatschappij. Hierbij put hij uit de ideeën van politiek filosoof Michael J. Sandel en historicus Yuval N. Harari om zijn ideeën toe te lichten én te onderbouwen.

DOOR: MARCO KUIJTEN

Hoe Elysium wordt gecreëerd

In de film Elysium is te zien hoe protagonist Matt Damon zich weg vecht van een dystopische aarde. Op weg naar het ruimteschip Elysium. De naam van het ruimteschip verwijst naar de Romeinse godsdienst waarin Elysium een plaats is die is afgescheiden van het aardse leven en waarin de gelukzaligen leefden. En dat is precies wat het ruimteschip in de film is. Een plek voor de gelukkigen om te wonen. Ze zijn gezond want technologieën maken dat iedere ziekte en kwaal is te genezen. De mensen op het ruimteschip, de ‘Elysianen’, zijn gevlucht van een bedorven en gevaarlijke aarde. Een plek waar het ieder voor zich is en het recht van de sterkste geldt.

De film is natuurlijk science fiction en speelt zich af in een verre toekomst waar techniek, zoals je van sciencefictionfilms mag verwachten, een grote rol speelt. Maar het verhaal van een groep mensen die voor zichzelf een Elysium creërt is wellicht minder sciencefiction dan je verwacht. Het aardse Elysium begint zich nu namelijk al te vormen.

De huidige maatschappij is zichtbaar verdeeld in twee groepen: rijk en arm. Ook in Nederland. De inkomensongelijkheid is hier nog relatief laag – de rijkste 10 procent heeft 64 procent van het vermogen, die overige 36 procent is voor 90 procent van de huishoudens waarbij een deel zelfs een negatief vermogen heeft[ii]. Ook in het relatief gelijke Nederland zie je een duidelijk onderscheid tussen de Elysianen en de mensen die minder geluk hebben gehad[iii]. En deze ongelijkheid is in andere delen van de wereld, zoals de US het VK en Oost-Europa nóg groter.

Technologische ontwikkelingen

De inkomenskloof is nog maar het begin. Door de opkomst van nieuwe technologieën zoals artificial intelligence (AI) en genetische modificatie kan het heel goed mogelijk worden dat er daadwerkelijk aparte klassen mensen ontstaan. Zo zal AI in de toekomst ervoor kunnen zorgen dat robots steeds vaker kunnen concurreren met mensen op het vlak van cognitieve vaardigheden. Daar waar robots in het verleden vooral met de mens concurreerden op het vlak van fysieke vaardigheden, zal AI ervoor zorgen dat robots ook intelligentere taken kunnen vervullen. En wellicht nog beter dan mensen ook. Onze ‘unieke’ cognitieve vaardigheden zijn vaak niet meer dan een kwestie van keuze- en patroonherkenning. Als we computers leren om zichzelf bepaalde patronen aan te leren dan kunnen ze deze patronen sneller en beter herkennen dan wij mensen dat doen[iv]. Dit zorgt ervoor dat veel taken uitgevoerd kunnen gaan worden door computers en robots. Zowel simpele taken, zoals het werk aan een productielijn, als meer complexe taken, zoals het stellen van medische diagnoses of het vaststellen van gerechtelijke uitspraken.

Het potentiële verlies van banen komt met name door de combinatie van AI met biotechnologie. Genetische modificatie is een techniek die het mogelijk maakt om het menselijk DNA aan te passen. Dit gebeurt op zodanige wijze dat negatieve aspecten, zoals ziektes, uit het DNA geschreven kunnen worden en wenselijke eigenschappen, zoals intelligentie en spierkracht, erin gebracht kunnen worden. Zo is het bijvoorbeeld nu al mogelijk om door middel van genetische modificatie het geslacht te bepalen, lichaamslengte te beïnvloeden, maar ook om spierkracht en geheugenverbetering te vergroten[v]. Echter, deze opties zijn zeker niet voor iedereen toegankelijk; ze komen tegen een prijs. Vijf tot acht centimeter lengtewinst kost bijvoorbeeld circa 20.000 dollar.[vi]

AI, robotisering en biotechnologie kunnen leiden tot een dermate verdeelde maatschappij, die we historisch bezien niet eerder hebben meegemaakt. Technologische ontwikkelingen hebben ook in het verleden gezorgd voor grote impact op de werkende klasse. Denk bijvoorbeeld aan de opkomst van de stoommachine aan het einde van de 18^de eeuw. Maar toen bood de nieuwe techniek mensen nog de mogelijkheid om ander werk te doen. Koetsiers werden bijvoorbeeld taxichauffeurs. Harari stelt echter dat AI ervoor gaat zorgen dat er zoveel (simpel) werk uitbesteed gaat worden aan robots, dat er voor veel mensen gewoonweg geen werk meer zal zijn. De huidige werkende klasse zijn niet de koetsiers die chauffeurs worden, maar de paarden die van de arbeidsmarkt werden verdrukt in de 19^de eeuw[vii].

Parallel aan deze technologische ontwikkeling zorgt genetische modificatie voor slimmere en fysiek sterkere mensen. Het soort mensen dat kan uitstijgen boven AI en robots en het écht intelligente werk gaat doen. Maar de hoge prijs van deze technieken maakt dat dit toekomstbeeld niet voor iedereen toegankelijk zal zijn. Zo ontstaan er mogelijk verschillende groepen in de maatschappij. Zij die verheven zijn boven de rest en hun waardigheid en status ontlenen aan hun talenten en inspanningen die ze doen voor de maatschappij; en zij die niet meekunnen in deze nieuwe wereld en worden verbannen uit Elysium. Maar zijn de talenten en vaardigheden van de succesvolle groep daadwerkelijk aan hen toe te kennen? En ontslaat hen dat van hun zorg en bijdrage aan de maatschappij?

De macht van Prometheus voor de rijken

Politiek filosoof Michael Sandel stelt dat we momenteel in een meritocratie leven. Een samenleving met veel vrijheid waarbij mensen worden beloond op basis van de prestaties die ze hebben geleverd. Dit systeem maakt dat de beloning hen daadwerkelijk toekomt, maar het legt ook een druk op mensen om te presteren[viii]. De winnaars in dit systeem geloven oprecht in hun succes. Ze hebben het te danken aan hún harde werk, hún inspanningen en hún talent. Diegenen zonder succes hebben dat aan zichzelf te wijten. De meritocratie is snoeihard in haar oordeel en mensen zonder succes gaan zelf ook geloven dat het aan henzelf te wijten is dat ze niet succesvol zijn[ix].

In een samenleving waarin je prestaties je plaats in de maatschappij bepalen, krijgen diegenen met grootse prestaties veel respect, aanzien en een riant salaris. Maar wie bepaalt welke prestaties maatschappelijk gezien groot zijn? En wie bepaalt vervolgens welke waarde daaraan wordt toegekend? Dat laten we vooral over aan marktwerking, omdat de markt sinds de jaren ’80 zowat voor alles wordt gebruikt om goederen en geld te verdelen. Markten zorgen ervoor dat iedereen krijgt wat hij verdient: ‘In een samenleving die echte kansengelijkheid bood, zouden markten mensen geven wat hun daadwerkelijk toekwam’[x].

Maar is de markt wel geschikt om onze prestaties te beoordelen? We zien in onze huidige economie hoe marktwerking uiteindelijk heeft geresulteerd in een ongelijke inkomensverdeling. De opkomst van nieuwe technologieën maakt dat inkomensongelijkheid pas het begin is van de kloof die is ontstaan in de maatschappij. Er staat ons, als we niet oppassen, een veel grotere ongelijkheid te wachten. Een ingrijpender en diepere ongelijkheid die lastig is te overbruggen wanneer je je eenmaal aan de verkeerde zijde van de kloof bevindt.

Door de toenemende inkomenskloof wordt de angst groter om aan de verkeerde zijde van de kloof te komen en zo te moeten dalen op de maatschappelijke ladder. Ouders gaan zich steeds meer bemoeien met het toekomstige leven van hun kinderen[xi]. Nu is dat nog door ze op weg te helpen in het leven en hun kansen op succes te vergroten. Bijscholingsprogramma, beter onderwijs en meer middelen om de kans op succes later in het leven te vergroten moeten ervoor zorgen dat de kinderen van de ‘succesvolle’ later ook succesvol zullen zijn in het leven. In de toekomst kan dit echter betekenen dat ouders over kunnen gaan tot genetische modificatie om zo daadwerkelijk de kansen van hun kinderen op succes in het leven te vergroten.  

Een nieuwe aristocratie

De opkomst van gentechnologie maakt de meritocratie haast tot een aristocratie. Als je eenmaal bent geboren in een ‘goede’ familie, dan zijn je kansen in het leven groter en is je toekomst rooskleurig. We zien nu al hoe kinderen van rijkere ouders meer kansen hebben op beter onderwijs en betere kansen in de maatschappij. Wie in armoede is geboren, heeft steeds meer moeite om daaruit te ontsnappen. Dit, ondanks onze meritocratische samenleving, die eenieder voorhoudt dat wie hard werkt, zijn best doet en goed presteert evenveel kans heeft als een willekeurige ander om zelf succesvol te worden. Die valse belofte van de verdienste blijkt gewoonweg niet waar te zijn[xii].

Een kenmerk van de meritocratie is dat degene die niet succesvol zijn, het aan zichzelf te wijten hebben. Ze hebben geen talent, niet hard genoeg gewerkt en niet hun best gedaan. Hadden ze dat wel gedaan, dan hadden ze ook succesvol kunnen zijn. Tenminste, zo belooft de samenleving, die haar burgers indeelt op basis van verdienste. Maar in de toekomst zullen mensen niet geboren worden met gelijke talenten, vaardigheden en kansen. Wat normaliter een geval van het lot of de natuur is, wordt in de toekomst dan steeds vaker een zaak van technologie en geld.

Rijke mensen zullen kinderen krijgen die, nog meer dan nu al het geval is, worden geboren met een voorsprong in het leven. Ze kunnen kinderen ‘bestellen’ met de juiste uiterlijkheden, vaardigheden en capaciteiten. In het evenbeeld van Prometheus kan de rijke mens zichzelf vormen en ‘kneden’ als de klei die Prometheus hanteerde. Zo creëren ze een mens die beter, gezonder, intelligenter, mooier en sterker is dan anderen. Van de ene klasse doorstromen naar de andere klassen is nagenoeg onmogelijk. Daarmee ontstaat een aristocratie waarin je lot in het leven wordt bepaald door waar (en hoe) je wordt geboren. Het is dan slechts een kwestie van tijd voordat deze groep mensen daadwerkelijk op zoek gaat naar zijn eigen Elysium en dan is het niet langer sciencefiction.

Wanneer gentechnologie de mens in staat stelt om mensen te ‘verbeteren’ en zich daarmee tot een aparte klasse mens verheft, dan verdwijnt ook ons vermogen om onszelf te vergelijken met anderen. Om onszelf te zien als een gemeenschap waarin we het elkaar verplicht zijn om elkaar te helpen: ‘Nog meer dan nu zouden succesvolle mensen zichzelf zien als self-made, zelfvoorzienend en volledig verantwoordelijk voor hun eigen succes. Men zou de armen in de samenleving niet langer zien als benadeeld en erkennen dat ze recht hebben op een zekere mate van compensatie, maar simpelweg als ongeschikten, die alleen door eugenetisch ingrijpen weer geschikt gemaakt kunnen worden’[xiii].

De echt gelijke meritocratie

Wanneer men de mens herschept zoals Prometheus dat deed, dan verliezen we mogelijk het respect voor de gegeven aard van de menselijke vermogens en prestaties[xiv]. Het gebruiken maken van genetische modificatie om mensen te ‘verbeteren’ is niet iets wat we lichtzinnig moeten doen. Het gebruik maken van deze technieken zal zware ethische en moralistische dilemma’s tot gevolg hebben. De maatschappelijke consequenties ervan kunnen nu nog niet volledig worden overzien. De maatschappelijke en politieke polarisatie die we momenteel zien zou nog heftiger kunnen worden en een gezamenlijke gemeenschap zou nog verder kunnen eroderen.

De keuze om wel of geen genetische modificatie toe te passen is er een die we niet lichtvoetig moeten nemen. Er zijn vele bezwaren te bedenken tegen het gebruik ervan, waarbij het verliezen van het contact met onze menselijke natuur misschien wel het zwaarstwegend is. Mochten we na grondige overwegingen tóch de keuze maken om genetische modificatie toe te gaan passen, dan dient deze allereerst te worden ingezet om de huidige kloof te overbruggen in plaats van verder te verdiepen.

Genetische modificatie zou dan gebruikt kunnen worden om de tweedeling in de maatschappij, die is gestaafd op het meritocratische gevolg, te beslechten. In principe komt je succes in de meritocratische maatschappij aan op welke aangeboren talenten of vaardigheden je hebt, en hoe deze talenten vervolgens worden gevoed en ontwikkeld door je omgeving. Bijvoorbeeld door ouders, leraren en trainers. Gentechnologie kan iedereen een gelijke start geven door ervoor te zorgen dat iedereen met dezelfde vaardigheden wordt geboren. Het is dan zaak aan de omgeving om deze verder te ontwikkelen.

AI kan ervoor zorgen dat talenten en ontwikkelingen ten volste gevoed kunnen worden. De techniek achter AI zorgt ervoor dat simpel en eenvoudig werk overgenomen kan worden door robots, wat maakt dat er meer tijd en ruimte overblijft voor de gemeenschap én intelligent werk. De nieuwe maatschappij zal steeds vaker een beroep doen op onze vermogens om nieuwe complexe dingen te leren[xv]. Iets waar iedereen een bijdrage aan zou kunnen leveren mits iedereen over de juiste vaardigheden beschikt. Dit zou kunnen door genetische modificatie op de juiste wijze toe te passen.

We kunnen nieuwe economische modellen ontwikkelen met zinvol werk dat mensen verrijkt en hun welzijn vergroot in plaats van dat het hen saaie, simpele en ongeïnspireerde banen biedt. Economische modellen die mensen voorzien in hun basisbehoeften; die mensen een sociale status geeft; hun eigenwaarde vergroot; en het maatschappelijke welzijn verbetert[xvi]. Zo kunnen gemeenschappen ontstaan waarin meer tijd is om voor onze kinderen te zorgen, om hen te voeden met liefde en hun talenten te ontwikkelen. In zo’n maatschappij zouden er gelijke kansen zijn voor iedereen met als gevolg een gelijkwaardige gemeenschap. Geen aristocratie waarin de ene klasse op de andere neerkijkt, maar een gemeenschap waarin men oog heeft voor elkaar en elkaars welzijn.

 

[i] 9 op de 10 mensen in ontwikkelingslanden hebben in 2021 mogelijk… (oxfamnovib.nl) geraadpleegd 17-02-2021

[ii] Ongelijkheid in inkomen en vermogen – Welvaart in Nederland | 2019 | CBS geraadpleegd 17-02-2021

[iii] Zie de kaart in 8.1.5 Ongelijkheid (Gini coëfficiënt) inkomen 2017 op Ongelijkheid in inkomen en vermogen – Welvaart in Nederland | 2019 | CBS

[iv] Harari, Y.N.; 21 lessen voor de 21^ste eeuw; uitgeverij Thomas Rap;  p.39

[v] Sandel, M.J.; pleidooi tegen volmaaktheid; uitgeverij ten Have; p.16

[vi] Sandel, M.J.; pleidooi tegen volmaaktheid; uitgeverij ten Have; p.22

[vii] Harari, Y.N.; 21 lessen voor de 21^ste eeuw; uitgeverij Thomas Rap; p.51

[viii] Sandel, M.J.; de tirannie van de verdienste; uitgever ten Have; p.50

[ix] Sandel, M.J.; de tirannie van de verdienste; uitgever ten Have; p.12

[x] Sandel, M.J.; de tirannie van de verdienste; uitgever ten Have; p.91

[xi] Sandel, M.J.; de tirannie van de verdienste; uitgever ten Have; p.23

[xii] Sandel, M.J.; de tirannie van de verdienste, uitgever ten Have

[xiii] Sandel, M.J.; pleidooi tegen volmaaktheid; uitgeverij ten Have; p.77

[xiv] Sandel, M.J.; pleidooi tegen volmaaktheid; uitgeverij ten Have; p.29

[xv] Harari, Y.N.; 21 lessen voor de 21^ste eeuw; uitgeverij Thomas Rap;  p.39

[xvi] Harari, Y.N.; 21 lessen voor de 21^ste eeuw; uitgeverij Thomas Rap;  p.59, 60