Echte gezondheidszorg begint bij de kern

The Optimist 11 mei 2021 Gezondheid

Onze veranderende samenleving heeft een andere kijk op gezondheid en zorg nodig. Gezondheidswetenschapper Chantal Walg legt uit hoe we alleen met een radicaal andere benadering van gezondheid een gezonde samenleving kunnen creëren.

DOOR: CHANTAL WALG

Langzamerhand zijn we opgeschoven naar een samenleving waarin de medische maakbaarheid centraal is komen te staan. Onze maatschappij is in de eerste plaats gericht op het voorkomen en herstellen van individuele ziekten, in plaats van op het gezond houden van de samenleving als geheel. Het zogenaamde biomedische model, dat nog steeds grotendeels ten grondslag ligt aan de gezondheidszorg, gaat uit van tekorten, van kwalen en ziekten. Hierbij worden problemen in afzonderlijke onderdelen aangepakt, oorzaak-gevolgrelaties van ziekten staan centraal.
De huidige problemen van onze samenleving zijn echter complexer dan vanuit wordt gegaan in het biomedisch model. Dit omdat de mens vaak meer dan één ziekte heeft, die ziekten vaak ook nog chronisch zijn en de oorzaken niet eenduidig zijn. Corona laat die complexiteit duidelijk zien. We worden niet gezonder door alleen onze focus op ziekte te houden, want gezondheid is meer dan de afwezigheid van ziekte. Het gezond houden van een samenleving vraagt om een andere aanpak, een die de mens in zijn geheel en in zijn context ziet. Daarvoor moeten we eerst zelf inzicht krijgen in alles wat van invloed is op gezond zijn en gezond blijven, om vervolgens de regie te kunnen pakken en verantwoordelijkheid te voelen en te nemen voor onze eigen en onze gezamenlijke gezondheid.

Gezondheidsgerichte samenleving

Dit betekent een verandering van een gemedicaliseerde en ziektegeoriënteerde samenleving naar een meer genormaliseerde en gezondheidsgerichte samenleving. Deze verandering is al in volle gang. Naast psychiater Dirk de Wachter, die schrijft dat gezondheidsproblemen de spiegel zijn van de wereld waarin we leven (2012), schreef arts en politicus Rudolf Virchow 100 jaar geleden ook al dat de geneeskunde een sociale wetenschap is en dat politiek niets anders is dan geneeskunde op grote schaal. Als de geneeskunde haar grote taak moet vervullen, dan moet zij het politieke en sociale leven ingaan. Deze opvattingen vragen om een systeem dat verder gaat dan individuele symptoombestrijding vanuit het huidige zorgstelsel.

Iedereen in de gezondheidszorg kent de grote transities van de afgelopen periode, de verandering van wet- en regelgeving en financiering. Echter, met nog meer van hetzelfde, namelijk regels en procedures, fragmentatie, specialisatie, lossen we de problemen niet op. Hiervoor is een verandering nodig van mens tot het systeem, van visie tot uitvoering. Dit betekent anders denken en anders doen; een hele cultuurverandering. En daarbij zijn drie belangrijke ‘anders denk’-richtingen te benoemen:

1. Van denken vanuit het systeem naar denken vanuit de bedoeling, de achterliggend intentie.
2. Van denken vanuit ziekte naar denken vanuit gezondheid, en wel Positieve Gezondheid.
3. Van denken in problemen naar denken vanuit perspectieven.

De Raad voor de Volksgezondheid schreef in 2010 al over de benodigde verschuiving van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag. Idealiter vindt dit niet alleen plaats binnen de gezondheidszorg, maar binnen de gehele samenleving, waarbij de mens en maatschappij het vertrekpunt vormen van onze gezondheid(szorg).

Denken vanuit Positieve Gezondheid

Het denken vanuit het gedachtegoed van Positieve Gezondheid in plaats van ziekte, kan daarbij als katalysator werken. Gezondheid wordt dan gezien als het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven (Huber, 2012). En daar horen zes dimensies bij. Deze brede kijk op gezondheid geeft de geneeskunde iets in handen om inzicht te krijgen in zowel de individuele als collectieve (omgevings)problemen die er spelen. De factoren die gezondheid namelijk beïnvloeden op macroniveau worden in dit nieuwe gedachtegoed als dimensies beschreven. Gezondheid gaat naast lichaamsfuncties ook over het mentale welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. En juist meedoen en de relatie met de sociale omgeving, maar ook de kwaliteit van leven en het dagelijks functioneren, en dus de fysieke omgeving, zijn van groot belang. En zoals Virchow zo mooi verwoordde: ‘Als de geneeskunde haar grote taak moet vervullen, dan moet zij het politieke en sociale leven ingaan.’ De brede kijk van Positieve Gezondheid geeft houvast om dit vanuit de spreekkamer te doen.

Het kijken naar meer dan alleen het biomedische, geeft inzicht, overzicht en daarmee uitzicht op het bereiken van meer gezondheid, zowel voor en door de individuele mens als voor en door zorgprofessionals, beleidsmakers, managers, bestuurders en onderzoekers op meso- en macroniveau. Hoewel de samenhang van de achterliggende oorzaken van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen voor een groot deel in beeld is, lukt het vooralsnog niet om ze op te lossen. Technische oplossingen vanuit het medische zijn belangrijk, maar niet voldoende. Het is van groot belang dat we heel de mens en diens context blijven zien. Ter illustratie: rugpijn los je niet op met alleen het voorschrijven van een recept of een doorverwijzing naar de fysiotherapeut. Het is van belang dat ook de oorzaak aangepakt wordt. De pijn kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door te zware fysieke arbeid, maar kan ook stress-gerelateerd zijn. Om daarachter te komen moet de persoon centraal staan, dit vraagt om een ander gesprek en andere handelingsperspectieven. Ditzelfde geldt voor de focus op individuele preventie van leefstijl gerelateerde aandoeningen. Dit kan water naar de zee dragen zijn, wanneer er niet tegelijkertijd ook aandacht is voor de andere dimensies bij die persoon. Iemand met veel stress zal niet zomaar stoppen met roken, iemand in armoede kan niet zomaar geld uitgeven aan extra groente en fruit en iemand met astma wonend in een vochtig oud huis zal niet zomaar kunnen verhuizen. Dit is echter precies waar de kansen liggen om de gezondheidsverschillen aan te pakken. Het beïnvloeden van de achterliggende oorzaken en factoren van gezondheid zou weleens betere en duurzame effecten kunnen hebben. Een breed gezondheidsgeoriënteerde samenleving, vertrekkend vanuit Positieve Gezondheid, kan bijdragen aan het verkleinen van de verschillen die met het biomedische model niet kunnen worden opgelost. In een dergelijke samenleving krijgen namelijk niet alleen de analyse van de oorzaak, maar ook de oplossingen in samenhang vorm.

De zorg echt veranderen vraagt niet alleen om anders denken, maar ook om andere handelingsperspectieven binnen en – vooral ook – buiten de gezondheidszorg. Aandacht voor preventie, in de zin van het voorkomen van ziekten, is een stap in de goede richting, maar leidt niet automatisch tot meer gezondheid. Het is nog steeds gerelateerd aan ziekte en niet-ziek worden. Het voorkomen van ziekten, oftewel ziektepreventie, legt de focus bij tekorten en problemen. Dit geldt ook voor behandelen en zorgen voor, ofwel cure en care. De vraag is of we alles wat we doen om gezond te leven ‘preventie’ willen noemen en daarmee willen gaan medicaliseren. Achterliggende oorzaken als stress, werkloosheid, armoede en te zware fysieke arbeid moeten niet worden aangepakt om ziekten te voorkomen, maar om te zorgen voor een gezonde en sociale basis voor iedereen. Dat gaat over normaliseren.

Van cure naar core

Echte gezondheidszorg vraagt namelijk om een focus op het creëren van een gezonde en sociale basis. Dit is een handelingsperspectief dat ik ‘core’ noem. Het gaat hierbij om de kern, om het zorgen voor jezelf en elkaar. Een gezonde en sociale basis bestaat uit onder meer gezond opgroeien, (op)voeden, leren, opleiden, werken en wonen, al dan niet met ondersteuning van het eigen netwerk of welke professional dan ook. Dit is iets wat we misschien wel helemaal verleerd zijn. Core gaat over oog hebben voor alle dimensies van Positieve Gezondheid vanuit perspectieven. Waar wil je naar toe in plaats van waar wil je vanaf? Wanneer grote groepen mensen in de maatschappij dezelfde uitdagingen ervaren, dan ligt de oplossing niet bij het individu, maar is het constructiever om te onderzoeken hoe de maatschappelijke omstandigheden kunnen worden aangepast. Begin bij mens en maatschappij door het creëren van een gezonde en sociale basis voor iedereen, om vervolgens aandacht te hebben voor gezondheid en gedrag om tenslotte, indien nodig, oog te hebben voor ziekte en zorg.

Anders op zoek naar gezondheid

Een gezonde en sociale basis creëren begint door kinderen te leren wat gezond zijn en blijven inhoudt. In mijn recent verschenen boek Anders op zoek naar gezondheid gaat de avontuurlijke Anders inderdaad op zoek naar gezondheid. Anders houdt ervan nieuwe dingen te ontdekken en is heel nieuwsgierig wat gezondheid nu eigenlijk betekent, een woord dat je dus best vaak hoort. Anders besluit op zoek te gaan. Eenmaal onderweg volgen ontmoetingen met Leeuw, Kameleon, Mus, Bij, Vlinder, Spin, Boom en Maan met wie Anders de vele kanten van positieve gezondheid verkent en bespreekt. Ook de natuur, het milieu en het belang van aandacht daarvoor komen in de gesprekken aan bod. Het resultaat van de zoektocht zijn 42 verhalen over de betekenis van gezondheid in een taal die kinderen aanspreekt. Ieder verhaal eindigt met een paar vragen en er zijn ‘wist-je-dat-jes’, bedoeld om ook samen een ander gesprek te kunnen voeren. Dankzij de dubbele lagen en het woordgebruik zijn de (voorlees)verhalen ook aantrekkelijk voor volwassenen. •

Als gezondheidswetenschapper en verpleegkundige is Chantal Walg al jaren bezig met de veranderingen in de zorg. Gezondheid is haar grote passie. De samenleving gezonder maken haar missie. Zij droomt van gezondheidszorg waar de mens, gezondheid en het samenleven centraal staan en waar vooral ook gekeken wordt naar perspectieven. Samen met professionals, managers en bestuurders van organisaties in heel Nederland werkt zij aan deze andere kijk op gezondheid. En ze schrijft erover. In haar boek Gezond centraal – Opschudding in de gezondheidszorg (2014) schreef Walg al dat gezond samenleven onder meer betekent dat alle kinderen op school les krijgen over positieve gezondheid en wat zij zelf kunnen doen om hun eigen gezondheid te bevorderen, op alle dimensies. Met Anders op zoek naar gezondheid (2021), een toegankelijk boek voor jong en oud, komen haar kennis en (levens)ervaring samen en geeft Walg daadwerkelijk handen en voeten aan de vele aspecten van positieve gezondheid.