De weg is weg

Paul Watzlawick specialiseerde zich in ons gedrag, dat hij bijna per definitie paradoxaal noemt. We zitten vreemd in elkaar. Hij noemde ‘communicatie’ ons vermogen zo schèrp mogelijk langs elkaar heen te praten.

Want hoe weten we nou eigenlijk of we elkaar verstaan? We hangen van de aannames aan elkaar. Carmiggelt noemde het huwelijk – ik geef een voorbeeld dat me te binnen schiet- in dat licht een tragisch misverstand. Waar je met je vingers af moet blijven. Maar ja, constateerde hij, de meesten gaan er dan toch aan zitten.

Ik moet er vaak aan denken als mensen gaan scheiden. Ze gaan vaak uit elkaar, vertelde een advocaat me, om dezelfde reden als die waarom ze bij elkaar aanvankelijk bij elkaar bleven… ‘Hij is zo origineel en heerlijk onvoorspelbaar’, zegt de verliefde vrouw. ‘Er is geen peil op die man te trekken’, zegt ze bij de scheiding. Ik heb nog andere voorbeelden, als deze niet overtuigt. Lees voor vrouw gerust man. (Wees zo goed dit dan, als we toch bezig zijn, fluïde te verstaan).

Ik ben al een kleine twintig jaar bezig met een project dat ik ‘wie zijn wij’ heb genoemd. Ik hoop het begin 2056 afgerond te hebben. Ik financier het met Europese gelden en reis sindsdien geheel verzorgd Europa door. Mijn voorlopige conclusie is dat we vreemd in elkaar zitten. Ik zeg het Watzlawick na. We willen ergens bij horen maar tegelijkertijd willen we opvallen als bijzonder, als uitzonderlijk. We kunnen niet zonder de anderen, maar tegelijkertijd zitten zij, die anderen dus, ons in de weg. L’enfer c’est les autres, stelde Sartre vast. Maar zonder anderen gaan we dood. Paul Verhaeghe noemt de ander (waarop wij ons betrokken weten), de intieme vreemde.

De ander leren kennen is een hopeloos avontuur, ook als je het tot een goed einde brengt.

We scheppen de dingen naar ons evenbeeld. We zijn daarin een god gelijk. We projecteren onszelf in de ander. We selecteren uit de werkelijkheid wat we gebruiken kunnen. We duiden wat ons te pas komt als relevant. Ondertussen ontgaat het meeste ons. Daar hoef je niet voor te kunnen rekenen. ‘Helemaal niet erg’, dicht Martin Bril ergens. Hij licht het verder niet toe.

De organisatiekundige Gareth Morgan toonde in West Europa geregeld een filmpje aan zijn publiek en vroeg hen wat ze zagen: het antwoord luidde: mensen in gesprek, een geanimeerde bijeenkomst. In delen van Afrika vroeg hij het opnieuw. Het vaakst was de reactie ‘een kip’. Die liep inderdaad rond in de tuin waar de tafel met gespreksgenoten stond. Geen van de Europeanen vond de kip van enige betekenis. Het was ze ontgaan. En als Morgan ze op die kip wees, haalden ze vaak hun schouders op.

We nemen selectief waar. En dat is maar goed ook. Er is gewoon te veel werkelijkheid. Maar wat we zien zegt meer over óns, dan over wat er buiten ons is of gebeurt. We zijn in een voortdurend spiegelgevecht. Dat zou zo erg niet zijn als we geen belang hadden bij de werkelijkheid. Wie bepaalt wat er is, die is de baas. De baas over de werkelijkheid en over de mensen die zich door de werkelijkheid bewegen.

Daarom is wel zo handig om niet te zeggen hoe het zit. Of stellig te zijn over wat ís. Het is al heel mooi als je kunt overbrengen hoe jíj het ziet. En dan nog blijft de vraag hoe we zeker kunnen weten of we elkaar verstaan.

Je bent op weg naar wijsheid als je het daarbij kunt laten.

Nou ja, zo zie ík het althans.

Harry Starren, auteur, spreker