De troost van de ander

Ik zag de grootmoeder, daar, in de sloppenwijk van Phnom Penh waar ik als regisseur voor een te maken documentaire rondliep. Ik wilde het verhaal vertellen van deze mensen die het slachtoffer waren van de enorme HIV epidemie die had huisgehouden in Cambodja. Veel ouders van kinderen waren het slachtoffer geworden waardoor grootouders hun kleinkinderen moesten opvoeden. Die kleinkinderen hadden nog geluk want vele anderen waren in weeshuizen terechtgekomen. En toen ik door die sloppenwijk liep om te zien waar we beelden konden maken, keek ik via mijn fotolens regelrecht in de ogen van een grootmoeder.

Maar ik zag wat anders. Ik zag de tragiek dat deze vrouw nooit was toegekomen aan rouw. Rouw om de dood in haar omgeving. Rouw om haar eigen verhaal. En ook rouw om een regime daar in Cambodja dat nog maar net de hielen had gelicht en een land in chaos had achtergelaten. Wat wist ik van haar verhaal? Wat wist ik van haar verdriet, haar leven, haar omstandigheden? Ik keek door een fotolens, ik was een westerse regisseur die voor televisie een documentaire maakte, ik was in andere woorden een voorbijganger. Was ik in staat daar haar wonden aan te raken? En als ik dat deed, wat dan? Kon ik het begrijpen, kon ik me eraan overgeven, of moest ik, als professional, aan het eind van de dag mijn tv minuten bij elkaar hebben gesprokkeld?

Het beeld van deze grootmoeder daar op de vloer van haar hut, die opkeek naar mij, of beter, naar mijn fotolens, ben ik nooit meer vergeten. Het is de filosoof Martin Buber die in zijn boek ‘Ik en Jij’ over een dergelijk moment het volgende schrijft: ‘Het moment van de ontmoeting is geen “belevenis” die in de ontvankelijke ziel opgewekt en met een zalig gevoel wordt afgerond: er geschiedt daar iets aan de mens. Dat is soms een ademtocht, soms een worsteling, hoe dan ook: het geschiedt.’

Op dat moment daar in die sloppenwijk, terwijl ik de oude vrouw ‘aankeek’, was er dus die omslag in mijn denken. Dat denken dat mij vaak liet overwegen dat ik los sta van anderen, dat denken dat mij liet twijfelen aan de zin van alles. Dat denken dat teveel om mij draaide en mijn bijzondere gedachten over een betere wereld. Met één omslag begreep ik dus dat we hier, en hier in deze wereld, samen zijn, en het samen moeten doen. Nu. Hier. Samen. Het was het moment dat tussen de ‘ik’ en de ‘jij’ ontstaat zoals Martin Buber dat betoogt. Er was geen hulpbehoevende meer en de hulpverlener, geen grootmoeder die een kleinkind op te voeden heeft in armoede en de regisseur ver van huis die in opdracht een documentaire te maken had voor televisiekijkers; er was de ik en de ander, er was ons in deze wereld.

Het was de troost van zien en gezien worden, de troost van het weten van de ander.

Onlangs onthulde ik met een groep mensen de Muur van Troost in de stiltekapel in het klooster in Huissen. Deze Muur van Troost bevat de afbeeldingen van schilderijen die kunstenaar Hanneke Vleugel maakte bij mijn gedichten in de bundel ‘Zie naar jou om’. Hanneke Vleugel maakte deze schilderijen naar aanleiding van de ziekte en dood van haar broer en samen met de gedichten geven ze troost hoor ik vaak.

De Muur van Troost, die daar een permanente status krijgt, is dan ook bedoeld voor bezoekers om zelf troost te ontvangen en/of te krijgen door bij de afbeeldingen stil te staan en desgewenst iets achter te laten. Martin Buber: ‘De werkelijkheid is dat wij ontvangen wat wij tevoren niet hadden, en dit zo ontvangen dat wij weten: het is ons gegeven.’

Ron van Es, hoofdredacteur Betekenis Boeken Club