Zicht op het spel maakt plaats vrij voor de speler

Voor velen is de ‘familie-opstelling’ inmiddels een bekend idee: met hulp van buitenstaanders je familie opstellen en de betekenis van de onderlinge verhoudingen doorgronden. Die onder-linge verhoudingen kun je ook anders duiden, namelijk met ‘spel – speler – plaats’.

Door: Ron van Es

Een kleine gedachte die kan helpen om je plaats te bepalen in het leven, bestaat uit de drie begrippen: spel – speler – plaats. Elk begrip kun je vertalen naar een persoonlijke situatie. ‘Spel’ kan staan voor het leven, het werk, de familie of de relatie. ‘Speler’ kan staan voor je rol als mens, werknemer, vader of moeder of partner. Ten slotte is ‘plaats’ de plek die je als speler inneemt in dat spel.

Wringen

Stel dat je als speler wel het spel van de relatie speelt, maar eigenlijk op de verkeerde plaats bent. De relatie wringt. Of dat je in je rol als wereldbewoner als speler wel op de juiste plaats bent, namelijk hier op de wereld, maar het spel niet begrijpt. ‘Wat doe ik hier?’ Of in het spel dat familie heet, ben jij als speler het familielid, maar neemt je plaats niet in. Je speelt niet, bent onzichtbaar, trekt je terug.

Spel, speler, plaats kun je zien als een driehoek: alle punten zijn met elkaar verbonden. Het spel van je eigen leven waarbij je speler bent en je plaats inneemt kan prima werken, maar als je uitzoomt kan de zin van het geheel (het grotere spel) je ontgaan. Maar ook andersom: wel het grote geheel zien maar als je inzoomt niet de dynamiek van deze specifieke relatie, of deze familie zien.

Spel, speler, plaats raakt aan wat we familieopstellingen noemen: het spel is de familie, jij bent als speler het lid van de familie en de vraag is welke plaats je inneemt in het spel. In de lijnen die dan ontstaan, met inbegrip van langer geleden overleden familieleden die hun sporen nalieten, tekent zich het onbewuste spel van de familie zich af. Welke patronen zie je?

Zien is inzicht

Je kunt het pas begrijpen als je het ook wil zien. Dat er misschien een directe lijn in het spel naar je opa loopt, maar niet naar je vader. Dat een kind zich van je afkeert of juist aan je hangt. Dat er met een neef geen rekening wordt gehouden.

Toen de Duitser Bert Hellinger in zijn werk in Zuid-Afrika als missionaris de kracht van familieverbanden opmerkte, zag hij hoe sterk daar denken en voelen speelt: lastige kwesties worden overgedragen aan elkaar, gevoelens van schuld blijven ondergronds doorwoekeren, onbewust gedrag wordt overgenomen. Zoiets kan door een familie-opstelling worden teruggelegd bij degene in de groep of familie waar het hoort. Zelf heb ik veel opstellingen meegemaakt en gezien hoe krachtig die lijnen lopen binnen families en groepen. Door de sociale structuur zijn we onderdeel van een groter geheel. Daarom zijn onze relaties zo belangrijk. Zeker in het westerse deel van de wereld focussen we ons op onze individualiteit en zelfstandigheid, alsof onderdeel van een groep of familie zijn een keuze is. Maar het in deel van ons. We hebben dat nodig om te overleven.

‘Door de sociale structuur zijn we onderdeel van een groter geheel.’

Voorbeeld 1: geluk en relaties

Mensen zijn het gelukkigst in bestendige relaties. Dat concludeert Robert Waldinger, psychiater en hoogleraar aan Harvard Medical School, uit het langstlopende onderzoek ter wereld, van inmiddels meer dan tachtig jaar, de ‘Harvard Study of Adult Development’, over menselijk geluk. Het onderzoek volgde 724 mannen met vragen over hun werk, huiselijk leven en gezondheid. Het geeft een boeiende kijk – juist door de opmerkelijke omvang – op wat mensen nu echt gelukkig maakt. Deze mannen werden uit twee groepen gekozen – een groep jonge mannen die afstudeerde aan Harvard en een groep jonge mannen die in de armste buurt van Boston woonden. Zij werden in hun leven fabrieksarbeider, advocaat, metselaar of arts. Sommigen klommen de maatschappelijke ladder op tot aan de top en anderen maakten die reis net andersom. Dit onderzoek bevestigt in tienduizenden pagina’s over hun levens dat het niet gaat over rijkdom, roem of hard werken maar over goede relaties. Die maken en houden het leven van deze mannen en vrouwen (inmiddels doen er ook vrouwen aan het onderzoek mee) gelukkig en gezond.

Het blijkt dat mensen die meer contacten hebben met familie en vrienden gelukkiger zijn en gezonder leven. Sociale verbanden zijn echt essentieel. Dat maakt het werken met familieopstellingen niet alleen belangrijk om persoonlijke issues uit te zoeken, maar ook weer in een goede verhouding te komen met je meest directe relaties: je familie.

‘Door persoonlijke wonden te ervaren kunnen echte veranderingen ontstaan.’

Voorbeeld 2: de eenzame leider

‘Luisteren en zorgvuldig waarnemen zijn niet de sterkste kanten van leiders, evenmin als realiteitsbesef. In plaats daarvan, gedreven door hun eigen realiteit, zien ze alleen wat ze willen zien. Bovendien staan ze niet erg open voor verandering.’

Dit schrijft Manfred Kets de Vries in zijn boek Wat leiders drijft over zijn pogingen om met bestuurders, bankiers en CEO’s van grote bedrijven wereldwijd te kijken naar hun obstakels. Hij besluit om familieleden brieven te laten schrijven naar deze mensen. Om persoonlijke wonden te laten ervaren zodat echte gedragsveranderingen kunnen ontstaan.

De belangrijkste uitdaging was om die leiders, die door opvoeding, omgeving en eigen overtuigingen zo strak in een harnas waren gegoten, te laten kijken naar hun zwakke plekken. Zich af te laten vragen waar ze niet goed in zijn, wat hun angsten en grootste obstakels zijn. Vragen waar ze in het diepst van de nacht aan dachten, maar die nooit het daglicht zagen.

In zijn boek haalt hij een voorbeeld aan van een brief die een bankier krijgt van zijn dochter. Zij schrijft over haar vader als ‘ontoegankelijk’, en over haar verlangen dicht bij hem te zijn, om een echte relatie te hebben. Dit briefje vormde het keerpunt in het gedrag van deze onverstoorbare bankier die het met tranen in de ogen las.

De brief werd zo een kleine familieopstelling en door zijn tranen heen zag hij zichzelf staan met zijn dochter. Had hij zijn rug naar haar toegekeerd? Was hij uit het spel van familie gestapt? Was zo eenzaamheid zijn deel geworden?

Wat zag deze man? Wat raakte hem zo? Zag hij in zijn verbeelding de wanhoop van zijn dochter in haar pogingen om dichterbij te komen? Zag hij zijn eigen gedrag, waar afstand altijd de boventoon vormde? Zag hij in zijn verbeelding een omhelzing tussen hem en zijn dochter, een gelukkig moment van onvoorwaardelijke liefde? Door zijn tranen zag hij zijn obstakel en innerlijk verlangen. En dat was het begin van daadwerkelijke verandering van hun relatie.

‘Momenten worden samen een ketting om uiteindelijk dat besluit te nemen dat je onbewust al genomen hebt.’

Voorbeeld 3: de ondernemer en zijn verbeelding

Toen David Katz in 2013 op een strand ergens in Noord-Amerika om zich heen plastic rotzooi zag liggen, kreeg hij een idee. Een oplossing. Maar met die oplossing kwam ook de twijfel. En met de twijfel ook eenzaamheid. In een interview met het tijdschrift Salt, vertelde hij over dat moment: ‘Ik rouwde om het leven dat ik leidde en moest loslaten, want ik kon niet anders dan toegeven dat er een oplossing was en dat ik mijn verdere leven daaraan te wijden had. Alleen had ik geen flauw idee hoe ik dat moest doen.’

David Katz bedacht dat plastic ingezameld kon worden door mensen die daar geld voor zouden krijgen. Simpel, maar in de uitvoering ingewikkeld. Want wie ging het ophalen, hoe zou de opbrengst gebruikt gaan worden, waar zou het ingezamelde plastic heen kunnen, wie wilde dat hebben? David Katz: ‘Het was de openbaring dat we anders naar een ‘waardeloos product’ kunnen kijken. Als je lege plastic flessen ziet, lijken ze geen waarde te hebben, maar ik zag dat ze omgetoverd konden worden naar dollars die mensen weer konden gebruiken voor de scholing van hun kinderen of ter ondersteuning van hun eigen kleine bedrijfjes.’

In een later interview vertelt David Katz over dat idee, dat de Plastic Bank is gaan heten, en zijn beslissing om hier mee verder te gaan: ‘Hoe meer ik in mijn leven mijzelf word, hoe meer mensen ik om me heen heb. De beslissingen die ik moet nemen, de keuzes, de richting op die momenten, die vormen mijn reis.

In het spel leerde David dat zijn plaats weliswaar de oprichter was van het nieuwe bedrijf, maar dat het spel met veel mensen gespeeld werd. Ik ontmoette hem in 2018 en zag de kracht van één iemand die geloof had in een idee dat duizenden gezinnen hielp, en die ondanks de twijfel daar elke dag weer de kracht voor vond. David Katz: ‘Alles in ons leven, alles wat we nu doen, dat we ooit zullen doen, is een combinatie van alle beslissingen en alle ervaringen die we ooit hebben gehad. The Plastic Bank kwam uit een leven waarin uitdagingen overwonnen werden; van ondernemer zijn, van mijn vader die bij mijn moeder weg wilde rennen en een zeilboot bouwde en de zee op zeilde. Doordat ik opgroeide aan de waterkant en naast het strand woonde zag ik hoe dingen aan land kwamen. Ik zag foto’s van albatrossen met hun buik vol plastic op Midway Island. Al die momenten hebben me uiteindelijk naar The Plastic Bank geleid.’

In ons gesprek werd de familieopstelling van David duidelijk. Hij zag zichzelf in het spel van zijn familie, zijn verleden. Zag zichzelf ook in dat grote spel van het leven. Nam daar zijn plaats in. Met twijfels en huiver. Maar hij wist diep van binnen dat hij die speler was, dat dit zijn spel was, en dat hij die plaats wel móest innemen.

Slot

Momenten worden samen een ketting om uiteindelijk dat besluit te nemen dat je al heel lang geleden onbewust genomen hebt. Je was er alleen nog niet aan toe. Er waren te veel stemmen in je hoofd die je tegenhielden. Stemmen van weerstand, ongemak, vooringenomen meningen, oude overtuigingen, de galm uit het verleden. Misschien niet eens jouw verleden! Dergelijke stemmen kunnen zo krachtig zijn, dat ze je blokkeren. De stemmen van je ouders die je waarschuwen, of spottend toespreken: ‘Jij?’ De stemmen van zelfgekozen eenzaamheid, vertaald als dadendrang: ‘Ik laat ze wel even zien wat ik allemaal kan!’ En de stemmen van voorouders: ‘Wat zij niet deden of konden, ga ik nu doen.’ Je leven is een zoektocht om je eigen authentieke stem te vinden, de stem van je ziel.

Spel, speler, plaats. •