‘Wegstoppen maakt het niet weg’

Milja Falentijn schreef Familiepijn. Alle familieleden van haar Joodse moeder werden in de oorlog vermoord. En dit boek is een openhartig, soepel geschreven verslag van het omgaan en zeker ook, niet omgaan met die ondraaglijke realiteit. Over oorlogstrauma’s, een reis naar Auschwitz en hervonden kracht.

Door: Gijs de Swarte

Het boek heeft me zwaar geraakt, ondanks dat ik over het onderwerp al zoveel gezien, gehoord en gelezen heb, waaronder recent, The Choice van Edith Eger. Ik begrijp dat jij dat ook gelezen hebt. Zij is net als jij psycholoog en draagt ook een vorm van heling aan die breder toepasbaar is dan alleen op oorlogstrauma’s. Was zij een inspiratie?

‘Zeker. Je neemt de kennis van dat boek natuurlijk mee, maar het is niet zo dat ik er daarom aan begonnen ben.’

Waarom ben je er wel aan begonnen?

‘Als psycholoog werk ik wel met familie-opstellingen. Daarin worden de sociale structuren in je familie uitgebeeld, waardoor je nieuwe inzichten kunt ontwikkelen in onbewuste oorzaken van gedragspatronen. Ik werkte samen met een collega wiens grootvader een SS’er was. Het leek ons inspirerend – beetje raar woord misschien in dit verband, maar goed, het leek ons inspirerend om samen in dat familieverleden te duiken.’

En dat leverde, zo beschrijf je, al snel frictie op. Hij is uiteindelijk ook niet meegegaan naar Auschwitz, wat wel het initiële idee was.

‘Ja, we zijn om te beginnen samen naar het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging gegaan waar je informatie kunt vinden over personen die verdacht of beschuldigd werden van samenwerking met de Duitsers. Daar kwamen we nogal wat tegen over zijn opa en dat viel bij hem toch wat anders dan bij mij.’

Zijn opa was zwaar fout in de oorlog, duidelijke taal…

‘Ik ben niet zo van harde oordelen en we gaan nog steeds goed met elkaar om, maar zijn opa schreef in de oorlogsjaren brieven met als boodschap dat we toch maar zo snel mogelijk dat Joodse vraagstuk moesten oplossen omdat… Nou ja, de bekende narigheid die door de nazi’s werd gebezigd. En hij, zijn opa, gebruikt daarbij ook de term anti-mens. Nou kende ik die formulering niet als onderdeel van de naziterminologie en ik heb het in die zin ook niet kunnen terugvinden maar antisemitisch was het allemaal wel. Ronduit walgelijk. En ik merkte dat er bij hem toch een zekere voorzichtigheid was, meer oog voor nuance zal ik maar zeggen. Onze loyaliteiten lagen duidelijk anders.’

Waarom wilde je ook dat beschrijven?

‘Het boek is in zekere zin een zoektocht en dit deel van het ontstaansproces hoorde daarbij. En op zich is het ook zeer interessant. Aan welke kant sta je? En in welke mate? Dat is nogal een thema als je het over de Tweede Wereld Oorlog hebt. Dus ik heb het beschouwd als deel van de ontdekkingsreis.’

Familiepijn gaat ook over het vinden, het terugvinden van identiteit. In hoeverre voel jij je Joods?

‘Alleen op vier mei, bij de dodenherdenking.’

Niet praktiserend dus?

‘Nee. We kwamen vrijdagavond wel altijd gezellig bij elkaar. En we herdenken jaarlijks bij de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam. (GdS: Waar Joden bijeengebracht werden voorafgaand aan deportatie.) Mijn moeder is een van de vele honderden kinderen die gered zijn doordat ze naar de crèche aan de overkant werden gesmokkeld. Ik voel zeker ook een soort ongedefinieerd verwantschap maar ik ben niet Joods opgevoed, heb geen speciaal Joodse vrienden. De reis naar Auschwitz was door een joodse organisatie opgezet. Er ging een rabbijn mee. Ik dacht ook regelmatig, ben ik hier wel Joods genoeg voor?

Ik ga de inzichten uit je boek niet allemaal blootleggen, dat zou zonde zijn. Maar je gebruikte het woord ‘inspirerend’ als motief voor het project. Je had vooral ook zelf wat op te lossen. Je moeder kwam niet zonder kleerscheuren uit die ellende, en je weet natuurlijk dat oorlogstrauma’s…

‘..Niet bij de eerste, tweede, derde en vaak nog latere generaties ophouden. Ja dat weet ik. Daar gaat het boek ook over.’

Wil je iets zeggen over hoe je moeder er mee is omgegaan? Haar  ouders zijn vermoord, daarop volgde onderduik, ook bij mensen die niet altijd even fijn waren. Ze werd teruggestuurd uit een pleeggezin… En dat allemaal in de eerste zo bepalende levensjaren.

‘Mijn moeder is drieëntachtig nu en ze heeft altijd gezegd, ‘Er is niets over te zeggen. Ik was een baby toen, het was niet emotioneel, en ik heb dus geen trauma’s.’

En dat klopt niet…

‘Nee. Daar kom je naarmate je ouder wordt en meer weet en ook door zo’n reis wel achter.’

Een vraag aan een psycholoog om te psychologiseren. Wat voor effect heeft het op jou gehad?

‘Het komt er simpelweg op neer dat ik altijd extreem onzeker was en bang. Ik herinner me dat we een kinderwinkeltje hadden gemaakt voor de deur van ons huis. Iemand zei iets van, dat mag niet, straks komt de politie. Totale paniek. Andere kinderen gingen snoepjes stelen in een winkel… alleen al het idee dat ik daarvan beschuldigd zou kunnen worden. En, vinden ze me wel aardig? Dat is een vraag waar je dagen aan kan besteden. Dat heb ik, mede dankzij die reis, niet meer zo. Maar als ik straks wegloop na dit interview, kan ik zeker nog wel denken, heb ik wel het goede gezegd, en was het niet vervelend wat ik op dat moment deed. Lijkt me vrij normaal.’

Hoe relateer je dat aan het oorlogstrauma van je moeder?

‘Mijn moeder heeft ook altijd gezegd dat ze het gevoel heeft dat ze nergens bijhoort, en dat dan gecombineerd met iets ontzettend zwaars en naars dat er duidelijk wel is maar geen rol mag spelen. Hoe lief en zorgzaam mijn moeder ook is, en hoe noodzakelijk het was voor haar om zichzelf op die manier in stand te houden… het komt nogal eens voor dat mensen die hebben meegemaakt wat zij heeft meegemaakt emotioneel niet altijd even beschikbaar zijn. Tel dat op en je komt bij gebrek aan houvast. Waar sta je als kind als er altijd iets groots, onbevattelijks is dat niet goed zit, en onbespreekbaar blijft?’

‘Waar sta je als kind als er iets groots, onbevattelijks, is dat niet goed zit en onbespreekbaar blijft?’

De verhalen zijn bekend. Gewoon gezin; papa werkt, mama smeert de boterhammen, kinderen gaan naar school, spelen voor de deur. Met mooi weer pakweg naar Zandvoort. En dan, ‘Voor Joden Verboden’ – ster dragen – ghetto, razzia’s – Hollandsche Schouwburg – in veewagens naar het Oosten – dagen zonder eten en drinken – gaskamers. Je zegt in zoveel woorden dat je er lange tijd van uitging dat Hitler geen invloed heeft gehad op jouw leven en dat van je familie. En je beschrijft, raak en zonder zelfbeklag  hoe dat allemaal meer en meer ook jouw werkelijkheid is geworden.

‘Ik zag Hitler en de nazi’s lange tijd los van het feit dat mijn moeders familie was vernietigd. In mijn benadering hadden ze geen invloed op mijn leven gehad. Het hele onderwerp is natuurlijk al zo vrolijk niet en, als je je moet beseffen dat dat wel zo is krijg je er – hoe zal ik het eens netjes zeggen?, gratis een kutgevoel bij. Alleen is dat wel beter en gezonder dan krampachtig niets voelen.’

Ligt in die omslag ligt ook heling besloten?

‘Jazeker.’

Je bent met je moeder maar Auschwitz gegaan. Wat bracht dat teweeg?

‘We konden steeds beter praten, ook over alles wat onbesproken was gebleven. De vermoorde familie kwam tot leven. Ik begreep beter wie zij is, en andersom. Dat is sowieso enorm fijn voor een moeder en een dochter. We kwamen dichter bij elkaar.’

En trauma-gerelateerd, voor wat jou betreft?

‘Dat hele stuk geschiedenis was en is een deel van mijn identiteit. Dat kon ik nu beter erkennen en dat is helend. Als je weet wat je wortels zijn en waar die staan, sta je steviger. Zo simpel is het. Je wordt er meer mens van en dat kan nooit kwaad. Het heeft een boel rommel opgeruimd en ik vind dat je dat moet doen. Ook voor mijn eigen kinderen.

Is dat voor jou de boodschap van Familiepijn?

‘Ja. Ik wilde met dit boek de mensen die zomaar verdwenen zijn zichtbaar maken. Het is een vorm van namen lezen, een joodse traditie; zolang dat gebeurt blijft de geschiedenis levend. Maar inderdaad, ik hoop wel dat als je dit leest, dat je niet aan het inzicht voorbij kan, dat praten en open zijn over wat er speelt de beste weg is. Wegstoppen maakt het niet weg. Breng het aan de oppervlakte, kun je altijd nog zien wat dat oplevert.’

---

Milja Falentijn was op 1 mei 2025 te gast in de radiouitzending Optimist Spotlight op Yoursafe Radio. Beluister het gesprek met haar via deze link naar Spotify (vanaf 5m40sec).

Het boek Familiepijn is hier te bestellen in onze webshop.