Verbeter de wereld, begin bij jezelf… (deel 1)

Verandering is er overal, en altijd. Wanneer we gebruik leren maken van onze bijzondere menselijke uitrusting, ons ‘bewustzijn’, kunnen we leren omgaan met de ‘marathon van veranderingen’ die door COVID-19 is ingezet, en die naar het lijkt niet snel zal overwaaien. Net als bij een echte marathon kun je gedragsverandering trainen, dag na dag en week na week. In plaats van het opereren op auto-pilot vraagt dat om aandacht en bewustwording. Hoe willen we leven in de veranderende wereld en wat vraagt dat van mij persoonlijk, en van ons gezamenlijk?

Wie ben ik?

Velen van ons zijn er mee groot gebracht: ‘Verander de wereld, begin bij jezelf.’ Maar waar begin je dan? Want, wie ben jij eigenlijk? Het geheel van je denkbeelden, inzichten en je handelen? Of vormen die gedachten en inzichten en het daarnaar handelen slechts de buitenkant, het laagje vernis? ‘Wie ben ik?’ is één van onze lievelingsvragen, waarop een echt helder antwoord maar moeizaam te formuleren lijkt. En net wanneer we denken het antwoord te hebben geformuleerd, verandert er iets. In ons werk, in onze familie of in onze community, wat vraagt dat we ons opnieuw leren verhouden tot die nieuwe werkelijkheid. Daarvoor is allereerst een aanpassing in gedrag nodig, omdat het oude gedrag simpelweg niet meer past. Dat gedrag heeft weer direct invloed op hoe je jezelf ‘ziet’ en hoe anderen jou zien; op je identiteit. Of beter gezegd op één of meerdere van de rollen, deel-identiteiten, die jou ‘jou’ maken. Soms zijn de aanpassingen duidelijk zichtbaar, bijvoorbeeld wanneer je vader of moeder wordt: je krijgt er dan immers een geheel nieuwe rol bij. Vaker zijn het doorlopende en minimale aanpassingen in gedrag, in reactie op de continue veranderingen in onze omgeving die inherent aan het leven zijn. Want hoe vaak treffen we onze kinderen aan het einde van een werkdag in exact dezelfde ‘state of mind’ aan? Hoe vaak verloopt je werkdag exact zoals gepland?

Verandering is de enige constante

En dat is het bijzondere van verandering: er is niets dat nooit verandert, en vrijwel alles verandert altijd, of zuiverder gezegd ‘continu’. Ons gedrag verandert dus ook continu. Het veld van gedragsverandering geniet dan ook al jarenlang groeiende aandacht in de sociale wetenschappen. Boeken over dit onderwerp lijken populairder dan ooit. Vanuit onszelf voelen we, denken we en doen we. Vanuit onze eigen bril lijkt de wereld overzichtelijk, beheersbaar en veilig. Maar wat als het zicht door die ‘bril’ troebeler wordt? Als onze kennis en vaardigheden niet meer voldoen om de complexe vraagstukken in onze omgeving te beantwoorden? Of als de veranderingen om ons heen zo snel gaan dat onze manieren om daarmee om te gaan tekortschieten, of achterhaald blijken? Vermijden we dan simpelweg de confrontatie met de nieuwe realiteit, steken we onze kop in het zand? Of onderkennen we, hoe moeizaam en pijnlijk ook, de verandering? Accepteren we het feit dat de wereld om ons heen minder beheersbaar blijkt en sneller verandert dan we gewend waren?

Verandering, verlies en rouw

Zoals het soms nodig is een nieuwe bril te laten aanmeten wanneer je oogafwijking verandert, kunnen we onze ‘bril’ en verhouding tot de wereld om ons heen ook bijstellen wanneer die wereld verandert. Die veranderingsbereidheid, dat aanpassingsvermogen helpt ons immers ons opnieuw te verhouden tot die nieuwe realiteit. De coronacrisis drukte ons gezamenlijk met onze neus op een nieuwe realiteit: onze leefwereld ziet er nu totaal anders uit. Zonder uitzicht op hoe lang deze situatie ging duren, geeft het veel mensen, naast een eerste korte periode van rust en ontspanning, behoorlijke stress. Dit komt omdat ons leven niet geleidelijk veranderde, maar in één keer op zijn kop stond. De nieuwe realiteit doet daardoor in een moordend tempo een immens beroep op ons aanpassingsvermogen, onze veerkracht. We ontkwamen niet aan het ‘nieuwe digitale werken’, en ook het thuis onderwijzen van kinderen tussen de bedrijven door was voor velen van ons onvermijdelijk. Het niet meer mogen bezoeken van onze vaders en moeders in het verpleeghuis accepteerden we met zeer gemengde gevoelens. We veranderden ons gedrag, collectief en ingrijpend, van de één op de andere dag. Omdat het van hogerhand zo bepaald was, maar mogelijk ook uit solidariteit met onze medemens. Geen minister of wet had ons immers opgelegd boodschappen te doen voor de oude buurvrouw, had onze kinderen opgedragen mooie tekeningen te kleuren voor straatgenoten of tulpen uit te delen in de buurt.

Toch viel en valt het veranderen voor de meesten van ons vaak niet mee; tegelijkertijd zochten en zoeken we naar, worstelden en worstelen we met hoe anders, en rouwden en rouwen we nog steeds om het verlies van ons zogenaamde ‘normaal’ en onze vrijheden.

Hoop en een nieuw perspectief

Velen van ons zagen na de periode van verlies, ook kleine straaltjes licht. Vaak door positieve ervaringen en emoties. Een wandeling met schoolgaande kinderen die beweging én bijzondere gesprekken opleverde. Compassie voor onze single teamleden of collega’s die zich eenzaam voelden. Dankbaarheid voor onze tuin of balkon, en de rust die we vonden in de natuur om ons heen. Ongemerkt leerden we, om af en toe, voor een moment, onze vertrouwde ‘bril’ te verruilen voor een andere. Soms omdat we ooit zelf in de schoenen van de ander hadden gestaan, maar vaak ook simpelweg omdat we ons realiseerden dat iedereen door ziekte, verdriet, eenzaamheid en de dood getroffen kan worden. En we zagen en voelden dat hetgeen ons verbond, ons mens-zijn, zoveel groter is dan de onderlinge verschillen. Wat waren we snel en wonderbaarlijk dicht bij elkaar toen dat hard nodig was. Willen en kunnen we deze verbondenheid en gezamenlijkheid vasthouden?

De winst van gedragsverandering

Wij mensen kunnen ons gedrag dus bijstellen als de situatie daar om vraagt. Simpel is dat voor de meesten van ons niet, want we houden graag vast aan wat bekend en vertrouwd voelt en ons brein is ‘hard-wired’ tegen verandering. We hebben echter als mensen wel de keuze stil te staan bij wat er gebeurt om vervolgens bewust te kiezen hoe we willen reageren op een gebeurtenis; vanuit onze oude vertrouwde bril, of juist een andere. Stilstaan en je gedrag kiezen is iets dat altijd kan, en waar we de laatste maanden extra op worden uitgedaagd. De aanpassingen in ons gedrag waren enerzijds moeilijk en stressvol én leverden anderzijds vaak positieve uitkomsten op; meer tijd in de natuur, meer aandacht voor je partner en/of kinderen, meer ‘echte’ gesprekken met je familie en vrienden en meer begrip voor collega’s en teamleden door het delen van persoonlijke en vaak intense, ervaringen. Die ‘winst’ op met name intermenselijk niveau zette ons aan tot het overdenken van de ingesleten paadjes die we vaak al jarenlang liepen, de keuzes die we dag in dag uit, onbewust maakten. En we gingen ons afvragen of het leven niet meer omvat dan file in file uit hard werken naar de volgende verre vliegvakantie. Toen Nederland stukje voor beetje weer ‘open’ ging, bedachten en bespraken we welke ‘winst’ uit de coronacrisis we wilden behouden: wie we in de toekomst wilden zijn, hoe we wilden wonen, werken en welke relaties voor ons het meest van belang waren. Onze overdenkingen op ons gedrag gingen aldus over in overdenkingen op onze overtuigingen en waarden. En het ‘Wie ben ik?’ werd steeds vaker ‘Wie wil ik zijn?’. Met direct daaropvolgend de vraag welk gedrag daar dan bij zou passen. We hadden immers aan den lijve ondervonden dat het ons gedrag is dat onze leefomgeving en ons (zelf)beeld bepaalt.

Wie wil ik zijn?

Fundamentele verandering in onze omgeving, zoals een ingrijpende gebeurtenis of een groot verlies, geven vaak de aanzet tot persoonlijke transities. De corona-uitbraak (en de maatregelen rondom het indammen daarvan) telt ongetwijfeld als zo’n zeer ingrijpende gebeurtenis. Deze pandemie kan net zoals 9/11, de jaren ‘30 van de 20e eeuw en de Tweede Wereldoorlog worden aangemerkt als een collectief trauma, met als bekende gevolgen onder andere: verhoogde angstgevoelens, zowel op individueel als collectief niveau, verhoogde gevoelens van kwetsbaarheid en identiteitscrisis. En het is die identiteitscrisis die in het kader van zelfbewustwording en gedragsverandering een belangrijke is. Immers, wie we dachten te zijn, is ineens niet meer zo helder. Hetgeen waar we onze identiteit aan ontleenden, stond plotsklaps op losse schroeven door virtuele team-meetings vanuit de woonkamer, met kinderen die vrolijk door het scherm dansten of om inlogcodes en begeleiding voor hun thuiswerk vroegen, door verhoogde stress voor degenen in een zogenaamd ‘vitaal’ beroep, en door de zorg voor vader/moeder die weg viel. Wekelijkse kroegbezoeken, bridge- of boekenclubs vielen weg, en sporten, al dan niet in teamverband, ging ook niet door. En zo gaf de uitbraak van het coronavirus velen van ons de opening om regelmatig de ‘Wie wil ik zijn?’-vraag te stellen. Niet omdat we dat bedacht hadden of persé wilden, maar omdat onze persoonlijke identiteitscrisis als gevolg van het collectieve trauma ons daartoe aanzet. Wanneer je jezelf deze vraag regelmatig stelt en je eigen gedrag daar daadwerkelijk aan gaat toetsen, word je langzaamaan zelfbewuster. Zelfbewuster van je gedrag, en ook bewuster van je eigen overtuigingen en waarden die aan dat gedrag ten grondslag liggen. Door het aanpassen van ons gedrag en het herijken van onze waarden en overtuigingen veranderen we als individu.

Dit was het eerste deel van een tweedelig artikel, geschreven door Madeleen Mulder en geredigeerd en geïllustreerd door Marianne Zuur. Over 2 weken publiceren wij het tweede deel.