Manoeuvreren door tricky tijden

Ron van Es las het nieuwste boek van Jitske Kramer en komt tot de conclusie dat ze terecht waarschuwt voor tijden van verwarring.

Door: Ron van Es

In 2019 schreef ik het boekje Het is tijd waarin ik de antropoloog Arnold van Gennep (1873-1957) aanhaalde. Hij was het die schreef over de rite de passage bij oudere volken waar hij was geweest. Zo’n rite de passage bestaat uit drie fasen: loslaten van het oude, de overgang, de drempel naar het nieuwe. Het midden, de overgang, wordt ook wel de liminale periode genoemd. Ik noemde het ‘de tussenruimte’. Niet veel later kwam de hele wereld in een tussenruimte toen COVID-19 uitbrak.

Nog in de liminale fase

Zo noemde ik ook de podcastserie die ik in 2021 begon, vlak voor de zoveelste lockdown, waar ik een aantal mensen sprak over die liminale fase, de tussenruimte. Zoals NRC-journalist Wouter van Noort, die ik, net als iedereen in de serie, sprak over slechts twee vragen: wat moeten we loslaten en wat kunnen we ons verbeelden? Deze vragen waren spannend omdat we echt dachten dat we op de drempel stonden van een nieuwe, andere samenleving waarin we het ‘anders’ zouden gaan doen. Zeker na zo’n wereldwijde crisis die ons diep liet nadenken over ons bestaan.

Niets was minder waar, want we blijken nog steeds vast te zitten in die tussenruimte. De chaos is niet minder, maar juist groter geworden.

Pandemieën zijn toch de voorboden van grote maatschappelijke protesten en omwentelingen, vertelde Wouter van Noort in de podcastaflevering. ‘Het zijn markeringspunten in de wereldgeschiedenis waarop een systeem faalt. Ook deze pandemie is een contrastvloeistof geweest in onze samenleving.’ Er staat nog wel wat te gebeuren dan, was onze conclusie in dat gesprek. Wisten wij veel van de oorlogen die nog zouden komen.

Vrij spel?

In het boek Tricky tijden – laat je niet gek maken van Jitske Kramer gaat het ook over die liminale fase. ‘Liminaliteit gaat over hoe we als mensheid vorm en structuur aan buitengewone ervaringen hebben leren geven, zodat we er getransformeerd uit kunnen komen.’ In haar boek doet ze iets bijzonders: deze liminale periode – waar we dus (nog steeds) in zitten – duiden met een periode waar de ‘tricksters’ opduiken. Ja, er is een noodgedwongen loslaten van oude systemen die niet meer werken. Ja, er is een diep verlangen naar een andere wereld, samen, in vrede het liefst, maar vooral met andere waarden en normen. Maar ondertussen zitten we in een chaotische periode waar misinformatie, bedrog, misleiding en onethisch gedrag woekeren en diepe sporen in de samenleving zetten als de nagels van een kat. ‘Het raakt me,’ schrijft Jitske, ‘hoe vatbaar mensen zijn voor bullshitverhalen, marketingtrucs, schone schijn, leugens, halve waarheden en wilde verhalen.’

‘De bedoeling van een liminale fase is tenslotte dat we een drempel overgaan.’

Het zijn tricky tijden en de ‘tricksters’ lijken vrij spel te hebben. Het zijn de archetypen als Pan, Loki, Anansi, Krishna die we kennen uit oude verhalen. Het is de duivel die midden in de woestijn aan Jezus vraagt of hij niet even orde op zaken moet stellen. Het is Faust die verleid wordt – wederom door de duivel – in ruil voor persoonlijk gewin. Thema’s die ons bekend voorkomen. ‘Tricksters zijn grensexperts, edge workers, en gedijen uitstekend in de verwarring van liminaliteit.’

Tricksters, schrijft Jitske Kramer, zijn die eigenschappen van deze archetypen die ons aantrekken. ‘Tricksters spelen met morele grenzen, vanuit vrij onschuldige burgerlijke ongehoorzaamheid, vanuit goede bedoelingen, soms destructief en gewelddadig, maar meestal gewoon omdat het kan. Dubbelzinnig, ambivalent, tegenstrijdig, onvoorspelbaar, bedrieglijk, baldadig, klunzig, onbeschoft, sluw, humor, grappig en gevaarlijk tegelijkertijd.’ En langzaam zorgen deze eigenschappen, of donkere kanten in onszelf, ervoor dat ze ons overnemen. Dat de rol die we aannemen geen rol meer wordt maar een hele persoonlijkheid. Het is Faust die ten onder gaat.

Eye-opener

Het gebruik van sociale media, met nu ook de opkomst en de mogelijkheden van AI, geven aan deze tricksters nieuwe mogelijkheden om de samenleving te verleiden en te laten ontsporen. Niet voor niets houden ook tech-specialisten hun hart vast. In deze liminale fase, deze tussenruimte, kan de chaos mogelijk nog veel groter worden en het verlangen naar een andere, betere, samenleving volledig laten ondersneeuwen.

Het is fascinerend hoe Jitske Kramer deze periode van tricksters beschrijft en het is een eye-opener voor deze tijd waarin we chaotisch onze weg proberen te gaan. Waar luisteren we naar, waar varen we (blind) op? Wat geloven we ten diepste wel of niet? Gelukkig is daar haar hoofdstuk ‘Eerste hulp bij verdwalen’. Want de bedoeling van een liminale fase is tenslotte dat we een drempel overgaan.

‘Laten we samen in de spiegel kijken. Elke grote transformatie gaat gepaard met het loslaten van het vertrouwde, het verleggen van grenzen, het uitdagen van de gevestigde orde, het bespotten van heilige symbolen en het ter discussie stellen van autoriteiten. (…) Het grootste gevaar schuilt echter niet in de trickstercharlatans en schoften, maar juist in degenen die hun te weinig weerstand bieden. En dat zijn we bijna allemaal.’ •

Tricky tijden – laat je niet gek maken

Jitske Kramer

Uitgeverij Boom

ISBN: 9789024464197

416 pagina’s

€ 25,00

Verkrijgbaar in de webshop.