Hella S. Haasse, de media en de mythe

‘We dachten dat we haar kenden’, wordt in de media gezegd over een van Nederlands grootste schrijfsters. Dr. Gerrie Strik, die promoveerde op het werk van Haasse, laat ons liever kijken naar haar unieke kwaliteiten als ecofilosoof avant la lettre.

DOOR: GERRIE STRIK

‘Schrijver Hella Haasse was niet zoals we haar kenden’; zo klonk het NOS-persbericht van de lang verwachte biografie van Hella S. Haasse begin februari. ‘In haar dagboeken is Hella Haasse een emotionele, soms labiele vrouw’ kopte de Volkskrant. Nog diezelfde avond vertelt biograaf Aleid Truijens in Nieuwsuur te zijn geschrokken dat ‘de zwarte schriften’ die ze mocht inzien ‘zo heftig zijn’.

De zin uit de dagboeken die de biograaf tot leidraad werd, luidt: ‘Ik kan eigenlijk niet leven en omdat ik niet kan leven schrijf ik.’ Zal dit het beeld zijn van Haasse in de toekomst? Gaat Haasse straks de geschiedenis in als een emotionele en labiele vrouw? ‘Het klinkt tamelijk dramatisch en komt helemaal niet overeen met hoe mensen Hella Haasse kennen van haar boeken, haar optredens en de televisie’, voegt Truijens daar in het NOS-bericht aan toe.

De Grote Emoties

De psychologiserende typering van Haasse is echter helemaal niet zo anders dan we altijd al dachten. Ze komt zelfs heel goed overeen met hoe vrouwelijke schrijvers door de jaren heen steeds weer getypeerd worden als emotionele en labiele vrouwen, vooral gepreoccupeerd met hun relaties of huwelijk. Meer dan ooit tevoren is hun verhaal onderworpen aan de wetten van een mediamachine die van de ‘echte dramatiek’ achter de façade van de bekende schrijfster een product op de commerciële markt heeft gemaakt.
In de presentatie van de biografie sluipt dan ook van meet af aan een toon die ondenkbaar zou zijn geweest bij de promotie van ‘De Grote Drie’, terwijl het, gek genoeg, maar steeds over die ‘Grote Drie’ blijft gaan. In de biografie heeft Truijens zeker oog voor het feit dat Hella Haasse altijd vragen kreeg over gezin en kinderen die Hermans, Reve of Mulisch nooit zouden krijgen, maar de mediahype rondom de biografie is vooral gespitst op ontboezemingen over De Grote Emoties. Wat er echt toe doet: het schrijverschap komt op de achtergrond te staan. En daarmee wordt bevestigd wat we eigenlijk al wisten: dat de uitsluiting van vrouwelijke schrijvers slechts schijn is, zolang een vrouwelijke schrijver met andere en vooral trivialere maatstaven gemeten wordt dan haar mannelijke collega’s.

De mythe en de zwarte schriften

Hoe zat het nu met die zwarte schriften? In Spiegelbeeld en Schaduwspel vertelde ook Margot Dijkgraaf in 2014 dat Haasse aan haar, haar ‘zwarte schriften’ met persoonlijke aantekeningen had beloofd. Na de dood van de schrijfster bleken die zwarte schriften er volgens Dijkgraaf niet te zijn. Hadden ze ooit bestaan? Dijkgraaf vermoedde van niet. De zwarte schriften, het verloren manuscript, de teruggevonden brief, en uiteindelijk de lege kist in Haasses laatste roman Sleuteloog zijn dan ook onderdeel van de bewust gecreëerde schrijversmythe van Hella S. Haasse

Haasses spel met het thema van de zwarte schriften is zeer ingenieus en zette Dijkgraaf op het spoor van het grotere geheim – namelijk dat ook het meest dramatische dagboekfragment uiteindelijk slechts een metafoor is voor de overdracht-situatie die Haasse tussen zichzelf en de lezer creëert. In Sleuteloog sluit Haasse met het thema van de lege kist en de gefopte biograaf, deze mythe in feite af.

De ecofilosofie van Haasse

Waar ben ik eigenlijk? In het gebied van de waarheid of in het gebied van de fictie? Haasses schrijverschap geeft uiting aan iets veel omvattenders dan het emotionele beeld in de spiegel.
Over het werk van Jacques Hamelink, zegt zij:

De lezer … voelt iets binnen zijn bereik komen waarvan het de aanwezigheid aan de grenzen van en zelfs binnen de ‘gewone’ werkelijkheid wel altijd beseft heeft, maar dat hij uit zelfbehoud pleegt te verdringen … Men komt niet in het verboden gebied zonder eerst een verandering, een metamorfose, door te maken, want die andere werkelijkheid is on-menselijk. (Haasse 2000b: 236)

‘Als luchtspiegelingen en door waterlagen heen’, zegt Haasse, verschijnt het beeld van een substantiële levenskracht in de natuur. De schrijver voelt iets binnen zijn bereik komen, ‘waarvan hij de aanwezigheid aan de grenzen van de gewone werkelijkheid altijd wel beseft heeft, maar die hij uit zelfbehoud pleegt te verdringen.’ Het unheimische van veel van haar personages is dan ook niet dat zij gevangen zijn in een ongelukkig huwelijk maar dat zij in een regressie terechtkomen die het menselijke overschrijdt. Haasses personages worden deel van een angstaanjagend, plantaardig ademen, en worden planten, of dieren, hun stomme koppen gekeerd naar de aarde of de zon. Ze willen niets en ook de steeds terugkerende vraag of ze wel geëmancipeerd genoeg zijn of koloniale ideeën hebben, is de verkeerde vraag. Haar alter ego’s reiken tot aan onmenselijke percepten van het woekerende plantleven op Java, Kreta, Bomarzo, of het Nederlandse landschap. Dit vormt het geheime hart van De verborgen bron (1950), De ingewijden (1957), De tuinen van Bomarzo (1968), Berichten van het blauwe huis (1986), Sleuteloog (2002) en Het Tuinhuis (2006). Haasse schrijft met een vreemd-passieve contemplatie. Zoals de plant de zon naar wie zij zich wendt verbeeldt, door de elementen waaruit zij ontstaat – licht, koolstof, mineralen – om te zetten tot glucose en zuurstof, zo creëert Haasse een vegetatieve, animistische psyche, die herinneringen bewaart, die voorbij het geheugen liggen, en dat maakt haar tot een van de grootste magisch-realistische schrijvers van de eenentwintigste eeuw.

De mediacampagne die leeft van persoonlijke onthullingen en ‘diepgevoelde bekentenissen’ verhindert ons te zien dat Haasse inderdaad een van onze grootste schrijvers was. Zij was haar tijd ver vooruit en bouwde aan een magisch realistisch oeuvre dat we vandaag met de naam ecofilosofie tooien. Het geheim ervan is ook met de zojuist verschenen biografie nog niet geheel blootgelegd. En zo hoort het ook. •

Literatuur:
Een plantaardig ademen : Nieuw materialisme in het vroege oeuvre van Hella S. Haasse. / Strik, Gerrie.