Gebruik je verstand voor vrede

‘Vergeet in alle oorlogsretoriek niet dat de logica van vrede bestaat’, stelt Inge Marit Wielinga-Pols. Als mediator en rouwbegeleider kijkt zij met grote zorg naar de vele conflicten in de wereld, maar ziet te midden van alle oorlogsretoriek een gedachte die naar vrede leidt.

Door: Inge Marit Wielinga-Pols

Na 1945 klonk in Europa: ‘Nooit meer!’ Afschuwelijk genoeg staat oorlog weer op de kaart en is er weinig zicht op een uitweg. Het blijft niet te verdragen dat oorlog anno 2024 opnieuw menselijk leed veroorzaakt. Bertha von Suttner, die in 1905 als eerste vrouw de Nobelprijs voor de Vrede ontving, schreef al in 1889 in haar boek Die Waffen nieder!: ‘Wraak, steeds maar wraak. Elke oorlog kent een verliezer, en als die geen genoegdoening kan krijgen door een nieuwe oorlog te beginnen, die dan vanzelfsprekend weer een verliezer voortbrengt, wanneer houdt het dan op?’

Lichtpuntjes

Ook ik, als kind van ouders die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt en als mediator vraag mij af: wanneer houdt het dan op? Het leed dat de huidige wirwar van oorlogen, wraak en geweld in de hele wereld blijft teweegbrengen is nauwelijks te bevatten. Voor mens, dier en planeet zijn velen de wanhoop inmiddels nabij. In Israël, Gaza, Oekraïne, Sudan en in vele andere plaatsen waar te weinig aandacht voor is, lijkt de situatie uitzichtloos en is de hoop allang vervlogen.

Er zijn sinds 1889 gelukkig ook lichtpuntjes: niet voor niets zijn er na de Tweede Wereldoorlog constructieve afspraken en instituten ter voorkoming van oorlog gecreëerd. Zoals De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, het Oorlogsrecht, de Verenigde Naties, het Internationale Gerechtshof zijn tot stand gebracht.

Pijnlijk genoeg zit er in de praktijk een gapend gat tussen deze afspraken enerzijds en de realiteit anderzijds. Nu is het onmogelijk om alle oorlogen over een boeg te gooien en heeft elke oorlog zijn eigen complexe dynamiek en wortels. Toch zijn er belangrijke algemene vragen te stellen.

Escalatietrap

Welke lessen vanuit mediation en dagelijkse conflictwetenschap kunnen worden meegenomen in het denken over oorlog en vrede?

Dr. Friedrich Glasl, heeft hier veel onderzoek naar gedaan. Glasl onderscheidt drie fases van conflicten met in elke fase drie escalatietreden. In de eerste fase kan het conflict nog als een win-win-model worden opgelost. De tweede fase is het moment dat het conflict een strijd wordt. In de derde fase zijn we in de vechtfase aangeland. Het wordt een bittere strijd waarin feiten, belangen, emoties en logica compleet door elkaar heen lopen. Dit concept om universele fases in conflicten te onderscheiden noemt hij de escalatietrap.

Hij stelt vast dat partijen in een conflict, onder invloed van sterke emoties zoals angst of woede, zich gaandeweg een ‘oorlogslogica’ aanmeten. Dat geldt niet alleen voor mensen die in een heftige burenruzie verwikkeld zijn, maar ook voor natiestaten en hun leiders in een oorlog. Mensen worden geleid door emoties, kunnen geen begrip of empathie meer voor elkaar opbrengen en hanteren een rigide denkpatroon. Zo krijgen we een steeds negatievere perceptie van de tegenpartij. Naarmate het conflict verhardt, wordt elk gedrag van de ander, ongeacht de intentie en aan de hand van de steeds negatievere verwachtingen en aannames, geïnterpreteerd als ‘onvriendelijk’ of ‘vijandig’. Zo kom je in een mindset terecht, waarbij je ervan overtuigd raakt dat je het conflict uitsluitend kunt winnen of zelfs overleven als de ander verliest. Kortom, de weg naar doffe ellende. Deze laatste vorm zullen we zeker bij conflicten tussen grootmachten ten koste van alles moeten zien te vermijden, omdat daar de risico’s van een nucleaire escalatie veelal chronisch wordt onderschat. Daniel Ellsberg, een Amerikaans nucleair defensie-expert haalt Friedrich Nietsche aan: ‘Waanzin bij individuen is iets zeldzaams. Maar in groepen, partijen, naties en tijdperken is het de regel.’

Win-win?

Hoe neem je nu volgens Glasl ‘de andere route’, die van de-escaleren, dat wil zeggen van het toepassen van ‘vredeslogica’. Dan zullen we, hoe paradoxaal ook, weer terug moeten gaan naar de principes waar we naar handelden en dachten die vóór het conflict effectief waren. Die principes moeten worden herwonnen en versterkt. In deze modus zijn we goed in staat om ons nieuwsgierig op te stellen ten opzichte van de behoeften, angsten, en percepties van de ander. We kunnen anticiperen op de effecten van onze woorden en daden op de persoon tegenover ons. Dat proces gaat natuurlijk niet van de ene op de andere dag en daar is vaak hulp van derden bij nodig.

Bewust een vredeslogica aanhouden helpt in ieder geval om misinterpretatie zoveel mogelijk te voorkomen en voorstellen te bedenken waar zowel jij als de ander baat bij hebben.

De gouden maar haast ongrijpbare win-win–oplossingen. Op het moment dat leiders hun emoties weten te beheersen is er handelingsperspectief om weg te blijven uit de negatieve spiraal van een in intensiteit toenemend conflict. Daarvoor is allereerst nodig om het proces van escalatie te doorzien en bewust te doorbreken door empathie te herstellen, kritisch op de eigen acties te reflecteren en een positieve, onverwachte stap te doen naar de tegenpartij.

Doorbreek de cyclus

Bessel van der Kolk en Jessica Stern schreven op 7 december 2023 in Foreign Affairs: ‘How Insights From Therapeutic Practice Can Help Build Peace: …het zal belangrijk zijn om in gedachten te houden dat haat, nadat iemand is gekwetst, enorm energiek kan zijn, terwijl rouw, wederkerigheid en verzoening diepgaande complexe en moeizame processen zijn. Maar ze zijn de enige hoop… Meer dan 20 jaar geleden vertelde Ismail Abu Shanab, een oprichter en hooggeplaatst lid van Hamas, aan een van ons, Jessica Stern, dat het “geniale” van de terroristische strijd tegen Israël is dat het zich voedt met “gruweldaden” van Israël. Als Israël zijn strijd tegen Hamas opvoert, zal het Hamas en andere Palestijnse terroristische groeperingen alleen maar energie geven en het risico lopen Hezbollah, de Libanese militante groepering of zelfs Iran in het conflict te betrekken.’

Het vermijden van burgerslachtoffers is de beste manier om terroristen te bevechten om de cyclus van slachtofferschap en geweld – die juist meer terroristen kweekt – te doorbreken. Deze cyclus van ‘gekwetste mensen, kwetsen mensen’ zal van buitenaf gestopt moeten worden, zo bepleiten beide auteurs weloverwogen. Door de Verenigde Staten, Europa en de Arabische landen. Bedenk bovendien dat officieel de Verenigde Naties, op 24 oktober 1945, niet voor niets een paar maanden na de Tweede Wereldoorlog is ontstaan. Al is de uitvoering in de praktijk nog steeds onvolmaakt en aan herziening toe, het blijft een enorme doorbraak in de menselijke beschaving. Artikel 33 van het Handvest van de Verenigde Naties biedt heldere uitgangspunten, juíst nu er over een dreiging van een Derde Wereldoorlog wordt gesproken: ‘De partijen bij een geschil waarvan het voortbestaan de handhaving van de internationale vrede en veiligheid in gevaar dreigt te brengen, dienen daarvoor allereerst een oplossing te zoeken door onderhandelingen, feitenonderzoek, bemiddeling, conciliatie, arbitrage, een rechterlijke beslissing, het doen van een beroep op regionale organen of akkoorden, of andere vreedzame middelen naar hun eigen keuze.’

Kortom: Om vrede te bereiken moet je wel je verstand gebruiken.

Illustratie: Inge Marit Wielinga-Pols