Eco of ego?

Wat maakt dat consuminderen zo moeilijk is en wat motiveert ons tot duurzaam handelen? In het boek Eco of ego? De toekomst schrijven wij! zoekt schrijver Mariska van Doorn naar antwoorden op die vragen. De hoopvolle boodschap: onze individuele bijdrage – hoe klein ook – is zinvol en maakt uiteindelijk gelukkiger dan overconsumptie en winstbejag.

DOOR: MARISKA VAN DOORN

Duurzaamheid en de bereidheid te delen, onontbeerlijk voor onze planeet, kunnen alleen voortkomen uit inkeer en zelfonderzoek. Alleen verinnerlijken kan leiden tot het gevoel dat je goed bent zoals je bent, waardoor ‘hebben’ minder belangrijk wordt.

Terwijl we ons druk maken over de Nederlandse huizenmarkt en de laatste escapades van Trump en Poetin, schoffelen we de grond weg onder ons eigen bestaan. We misbruiken de aarde en maken grote delen ervan onleefbaar voor de mens. De bewijzen hiervoor dringen zich dagelijks aan ons op, niet alleen via het nieuws, maar ook zichtbaar, in en om huis. De tijd dringt, we weten dat we moeten ingrijpen, maar blijven CO₂ uitstoten.

Naar aanleiding van de klimaattop COP24 van de Verenigde Naties in Polen, kondigde minister-president Mark Rutte in december 2018 aan, de prijs van vliegtickets te verhogen met een taks van zeven euro. Niet per direct maar in 2021. Zou dat voorkomen dat reizigers gaan vliegen? Zou hijzelf de trein gepakt hebben naar Katowice?

Toen ik in het voorjaar van 2018 voor de zoveelste keer een journaalfragment voorbij zag komen van de steeds verder smeltende ijskappen, wist ik: hier moet ik iets mee. Een trieste machteloosheid overvalt me iedere keer als ik zie hoe enorme stukken ijs van de eeuwenoude bergen breken en in het water verdwijnen. Dat beeld staat voor onze halsstarrigheid en ons onvermogen om te doen wat we zouden moeten doen: in overeenstemming leven met de natuur die ons in leven houdt. Ik ben opgegroeid met de leus: ‘Laat niet, als dank voor ‘t aangenaam verpozen, de eigenaar van het bos, de schillen en de dozen’ en voel me goed als ik zie dat er goed gedaan wordt aan de natuur. Ik vermoed dat iedereen die de schotsen in het water ziet schuiven hetzelfde voelt. Hoe komt het dan dat we niet internationaal onze krachten bundelen en ingrijpen, terwijl we zien dat de klimaatproblemen alle wereldbewoners bedreigen?

Wakker worden

Dit gaat me aan het hart. Ik had het er met een vriendin over en vertelde dat ik erover wilde schrijven. Zij vroeg me wat ik nu eigenlijk wilde overbrengen. Ik schoot vol en verklaarde dat ik eraan wil bijdragen dat mensen wakker worden, dat ze inzien waar het om draait. Dat ze vóelen dat overmatig consumeren niet gelukkig maakt en dat we daarmee onze leefomgeving vernielen.

Het voelt zo rijk als je je passie kunt volgen en daarmee ook kunt bijdragen aan het geluk van anderen. Het voelt zo wezenlijk als je met mensen op één lijn zit, gedachtegoed deelt, samen kunt werken en dichter tot elkaar kunt komen. Het voelt zo heerlijk als je kunt genieten van wat mooi is. Dat heeft weinig te maken met consumeren en kopen, we kunnen met veel minder toe. Uiteraard moet je genoeg middelen hebben om rond te komen, in je onderhoud te kunnen voorzien. Maar toenemende materiële rijkdom hoeft geen doel op zichzelf te worden en draagt, als in de basisbehoeften voorzien wordt, weinig bij aan méér geluk.

Iedereen weet het en voelt het

Me verplaatsend in de vluchteling die aan de grenzen van Europa wacht, met kinderen op slippers in de sneeuw, schaam ik me dat ik Europeaan ben. Waar staat het geschreven dat we het recht hebben rijkdom voor onszelf te houden? Argument is dat ons land te vol wordt en het aannemen van te veel vluchtelingen ten koste zou gaan van onze banen. Maar er verdrínken mensen. Kinderen! Zou het niet volkomen normaal zijn dat we ons internationaal massaal zouden richten op het creëren van leefbare omstandigheden voor állen? Eindelijk wakker zouden worden en zien waar het om draait? Niet alleen met kerst, of bij grootse inzamelacties voor goede doelen op tv, maar gewoon altijd?

‘Moeten we struikelen voor we onszelf en ons gedrag onder de loep willen nemen?’

Het wrange is dat ieder gezond mens kwaad wordt bij het zien van onrechtvaardigheid. We redden een kat in het nauw, ons bloed gaat koken bij het zien van dierenmishandeling en we gaan over onze nek bij het zien van ruw geweld. We vinden het onbegrijpelijk dat brood wordt weggegooid, kromme courgettes worden doorgedraaid en we voeden onze kinderen op met de notie dat ze sámen moeten spelen en delen. Ondertussen laten we dingen gebeuren die we onze ergste vijand niet gunnen. Het lid zijn van een groep, het deel zijn van een land, van Europa, rechtvaardigt dat gedrag. In het verleden haalden we als machtig handelsland kolonies leeg. En nu laten we armen aan onze poorten rammelen. Als een grote Scrooge, voordat hij kennis had gemaakt met de geesten van the past, present and the future. Wanneer worden we wakker?

Relatie en verbinding

Schrijver, spreker en inspirator Leo Bormans heeft honderd professoren in vijftig landen gevraagd in duizend woorden te omschrijven wat ze verstonden onder geluk. Hun verhalen heeft hij gebundeld in zijn boek Geluk 2.0. In een interview bij Brandpunt met Fons de Poel vat hij deze in 2017 heel kort samen: ‘Geluk gaat over “andere mensen”. Het gaat niet om dingen, maar om mensen. Het gaat niet om jezelf, maar om anderen, met wie je geluk deelt.’

De Harvard-universiteit heeft vanaf 1938 een langlopend, diepgaand onderzoek gedaan naar geluk en gezondheid. Gedurende 75 jaar zijn de levens van 724 mannen gevolgd. Robert Waldinger, de vierde onderzoeksleider vertelde in een TED Talk in november 2015: ‘Wat we leren over de levens van deze 724 mannen is dat het niet gaat om rijkdom, roem, of alsmaar harder werken. Wat ons niet alleen gelukkiger en gezonder houdt gedurende ons leven, maar ook zorgt dat we ouder worden, zijn simpelweg goede relaties.’ De kwaliteit van de relaties die we hebben met vooral onze naasten zijn daarbij het belangrijkst. Nauwe relaties die zich kenmerken door conflict, zijn slecht voor onze gezondheid. En tevredenheid over deze relaties rond ons vijftigste levensjaar heeft een voorspellende waarde voor het ervaren van gezondheid en zelfs voor de kwaliteit van ons geheugen rond ons tachtigste levensjaar. Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat zelfs oppervlakkige sociale contacten belangrijk zijn. Een praatje met de postbode of de caissière geeft ons het gevoel deel te zijn van een groter geheel en maakt ons gelukkig.

‘Hallo vlouw!’

Met mijn neefje van twee in de wandelwagen loop ik naar de winkel. Ik pas een dag per week op en geniet dan van zijn levenslust en de nieuwe dingen die hij geleerd heeft. Terwijl ik een appartementencomplex voorbijloop waar een oudere dame op haar balkon de bloemen verzorgt, roept m’n neefje ineens luid en duidelijk: ‘Hallo vlouw!’ De dame lacht vriendelijk en antwoordt: ‘Hallo jongen!’ Zichtbaar tevreden stopt hij z’n duim weer in zijn mond en kijkt verder rond. Ook in de winkel en aan de kassa spreekt hij dames aan die allen vertederd reageren. Ook ik lach, groet vriendelijk en gedraag me anders dan wanneer ik, doorgaans haastig, mijn boodschappen binnenhaal. Ik loop achter de wandelwagen naar huis met het gevoel dat de wereld vol is van welwillende mensen die eigenlijk best veel gemeen hebben. Het journaal geeft zo’n ander beeld. In contact treden en groeten. Een kind kan de was doen, het is zo simpel!

‘Wie genoeg ís, heeft genoeg aan genoeg.’

We moeten genoeg geld hebben om te kunnen leven, maar in geen enkele studie wordt het vergaren van middelen genoemd als factor die bijdraagt aan ons geluk. Juist niet-materiële zaken lijken samen te hangen met prettig leven. Het is dus in ieders belang om aan die zaken meer aandacht te schenken dan aan de stijging van het Bruto Nationaal Product. En het is mooi meegenomen dat juist die zaken binnen het bereik van elke aardbewoner liggen. Dat klinkt vrij simpel en is het misschien ook wel.

Verinnerlijken

Er is veel geschreven over geluk. Eigenlijk kan gesteld worden dat elk zelfhulpboek (en daar zijn er velen van) min of meer expliciet tegen dit onderwerp aanhangt. Zo simpel is gelukkig zijn dus ook weer niet. Helemaal niet in het Westen, waar de huidige tijdsgeest ons drijft het maximaal mogelijke uit onszelf te halen en van ons vraagt altijd bezig en druk te zijn. Onlangs beschreef psycholoog René Diekstra in zijn column in de TC Tubantia vijf kamers in ons innerlijk huis die allen regelmatig bezocht moeten worden om ons een gevoel van welzijn te bezorgen:

‘De relatiekamer,
De werkkamer,
De gezondheidskamer,
De vrijetijdskamer,
De spirituele- of zingevingskamer.’

Hij geeft als opdracht, elke kamer regelmatig tijd en energie te geven, onze aanwezigheid en bezigheid in alle kamers evenwichtig te verdelen. Daarnaast is het belangrijk onszelf zodanig te kennen dat we ons ervan bewust zijn dat we te veel of te weinig energie in een kamer steken. We moeten genoeg in onze relaties investeren, maar ons er niet afhankelijk van maken. Het is belangrijk tijd te nemen om te ontspannen en leuke dingen te doen, maar een teveel aan vrije tijd zorgt voor onbalans. Kortom, het aanbrengen van evenwicht in ons huis is een graadmeter voor geluk. Diekstra stelt dat we daarbij verinnerlijking nodig hebben, om onszelf te beschermen tegen ‘neigingen tot overmaat’ maar ook tegen ‘de neiging onder de maat te blijven’.

Verinnerlijken betekent openstaan voor en onderzoeken wie we zijn, wat we doen en voelen, hoe we ons verhouden tot de ander en wat we anders zouden willen doen. Zonder oordeel zoeken naar wat ons beweegt, navoelen wat ons blij maakt, waar we ons zorgen over maken en waar we denken te falen. Het betekent ook accepteren dat het leven niet altijd leuk is en weten dat we geluk niet kunnen afdwingen. Dat we met teleurstellingen en frustratie moeten leren omgaan. Psychiater Esther van Fenema stelde afgelopen september in een artikel in de Volkskrant dat geluk vaak een bijwerking is van het vinden van zingeving en niet een product is dat we ons als consument kunnen veroorloven. Het hangt dus samen met innerlijk werk. Het zelfonderzoek waar zelfhulpboeken vol van staan. De onderwerpen die aan bod komen in de therapiekamer als we zijn vastgelopen in een burn-out. De topics die Oprah Winfrey aansneed in haar tv-shows. Verinnerlijken kan ons leiden naar ons authentieke zelf, naar dat deel in ons dat zich niet laat leiden door externe druk, door goedkeuring van buitenaf.

Vaak moeten we in een crisissituatie terechtkomen voor we bereid zijn eerlijk naar onszelf en ons eigen aandeel te kijken. Moeten we dan zo hard struikelen voordat we onszelf en ons gedrag onder de loep willen nemen? Wat als we onszelf en onze kinderen oefenen elke dag een moment te nemen om stil te staan bij onze emoties en fysieke signalen; tijd nemen om ons denken en handelen te evalueren? Wat als we even afstand nemen en onszelf onder de loep nemen, even rust nemen, navoelen en ons bezinnen?

Daarmee zouden we ons meer bewust kunnen worden van wat er om ons heen gebeurt en hoe wij ons daartoe verhouden. We zouden meer zicht kunnen krijgen op ons gedrag, onze individuele kracht en ons eigen aandeel beter op kunnen pakken. We zouden vanuit een groeiend zelfvertrouwen, meer durven vertrouwen op de goede intenties van anderen. En we zouden beter begrijpen dat we niet anders kunnen dan delen, zodat iedereen genoeg heeft. Wanneer we verinnerlijken, weten we dat werken aan welzijn meer geluk brengt dan werken aan economische groei. Omdat we dan vóelen wat ons gelukkig maakt. Dat we ons handelen dan ook afstemmen op wat goed is voor de aarde, is een vanzelfsprekendheid, omdat we weten dat we daar deel van zijn.

Verinnerlijking brengt ons dichter bij ons geweten. Bij de boodschappen die we in onze jeugd hebben meegekregen over wat je wel en niet doet, over goed en kwaad. Maar het biedt ons ook de mogelijkheid daar afstand van te nemen en voor onszelf te bepalen wat recht en krom is. Verinnerlijken is de enige weg die kan leiden tot zelfliefde en zelfacceptatie.

Mentaliteitsverandering

Wanneer we bij onszelf horen en onszelf respecteren, kunnen we goed voor onszelf zorgen. We kiezen ervoor om te gaan met mensen die aan ons bouwen. We kunnen mensen die dat niet doen daarop wijzen. Vanuit dat psychische vermogen onszelf te redden, waarbij we onszelf bekrachtigen en daarvoor niet afhankelijk zijn van die ander, hoeven we niet aardig te zijn om liefde terug te krijgen. Bij onszelf horen geeft de kracht, als we dat willen, anderen te versterken en te bekrachtigen. Ons gevoel goed genoeg te zijn geeft ons de mogelijkheid om te kiezen voor de verbinding met anderen en onze wereld. Die keus kunnen we maken vanuit de financiële en de daaruit voortvloeiende individuele vrijheid om te kiezen voor het geheel, de gemeenschap en de aarde, omdat we voelen dat we daar deel van uitmaken en omdat het ons gelukkig maakt. Als een logisch gevolg, min of meer natuurlijk. Die houding, die mentaliteit kan bijdragen aan de spirituele transitie die volgens professor Gus Speth nodig is om de grootste milieuproblemen aan te pakken. Want alleen wie genoeg ís, kan gaan beseffen dat hij genoeg heeft aan genoeg.