‘De volgende generatie zit op mijn schouders’

Ron van Es gaat op zoek naar de reden van ons bestaan. ‘Is er een grondplan?’, vraagt hij zich af. Hierover spreekt hij met mensen die hem inspireren. Een aantal van die gesprekken staat inmiddels online. In dit nummer spreekt hij journalist Wouter van Noort.

Interview: Ron van Es  |  Redactie: Willemien Baksteen

Wouter van Noort is opvallend verschoven in zijn onderwerpen, van technologie naar onze relatie met de natuur. In verbazing over hoe de natuur, vooral in de kleinste vormen, werkt en verbonden is, en ook kijkend naar de plaats van de mens in die natuur. In NRC, en in zijn nieuwsbrief Future Affairs, krijgt hij ruimte om zijn verwondering te delen. Ik sprak Wouter over de belangrijke vraag die mij bezighoudt.

Is er een grondplan in ons leven?

‘Jeetje, wat een moeilijke vraag. (stilte) Ik denk dat het ecosysteem waarin wij zitten wel een bepaald doel in zich draagt, namelijk het vergroten van complexiteit. Dat doet leven: het gaat relaties aan met ander leven en vergroot zo complexiteit. En in complexiteit zit betekenis. Je zou kunnen zeggen dat betekenis ontstaat door het aangaan van relaties met onze omgeving. Onze relatie met de natuur, met andere mensen, met de realiteit. En ik denk dat dit ingebakken zit in ons.’

Wat is het doel daar dan van?

‘Dat vind ik te moeilijk om te beantwoorden. Maar dat de werkelijkheid relationeel van aard is, dat staat vast. Iets kan alleen bestaan in relatie tot iets anders. Dat we onderdeel zijn van die realiteit en dat we betekenis ervaren in onze relaties staat ook wel vast. Dat is uiteindelijk het grondplan. De verdere invulling daarvan is individueel. Ik geloof dus niet in een soort van goddelijke voorzienigheid. Jij wel?’

Ik zoek ernaar. Aan de ene kant denk ik: wie zijn wij terwijl we met een enorme vaart door het heelal razen? Is er iets, zoals je zegt, als een voorzienigheid die mij betekenis geeft? Aan de andere kant gebeuren er dingen met mensen, die het verlangen aanwakkeren om betekenis te willen geven. Waar komt dat dan vandaan? Er is zoveel innerlijke motivatie om liefde en barmhartigheid te tonen. Dat is er niet voor niets.

‘Ik denk ook wel dat we zo langzamerhand kunnen vaststellen dat veel van dit soort vragen buiten het domein van de huidige wetenschap ligt. We hebben nog geen begin van een antwoord op fundamentele vragen als: wat is ons bewustzijn? Of: wat is leven? Het zou kunnen dat bijvoorbeeld psychedelische of religieuze ervaringen soms wel een glimp kunnen tonen van wat er buiten dat meetbare ligt. Dus de dingen die jij nu noemt, liefde, diepe verwondering, barmhartigheid, dat zijn veel van de ervaringen die mensen meemaken tijdens die mystieke momenten.’

‘In de complexiteit van het leven zit betekenis.’

Maar ook zonder die mystieke momenten.

‘Ja, dat is waar. Zelf ben ik gefascineerd door die mystieke momenten wanneer het denken stopt. Als je merkt dat je bewustzijn toch een onderdeel is van iets anders, iets groters. En als mensen die dat hebben ervaren dan massaal zeggen: ik voelde zo’n liefde, ik voelde zo’n verbondenheid, en ik was buiten tijd en ruimte. Ja, dan kan dat iets vertellen over de aard van de realiteit, denk ik.

Ik zag laatst een animatie over ons zonnestelsel die mooi liet zien wat het belang is van het perspectief op de realiteit. In dat filmpje zag je dat het model wat wij in ons hoofd hebben van het zonnestelsel niet klopt, het standaardmodel van de planeten als bolletjes die om een statische zon draaien. Terwijl de zon met een noodgang door de Melkweg racet en de planeten daar dynamisch omheen dansen. Dan zie je dat het platte schema van een bolletje dat om een ander bolletje draait in werkelijkheid veel dynamischer is. Alles draait en danst om elkaar heen in de natuur. Niets staat stil, alles is in beweging en verandering. Dat is ook de kern van wat ik ga proberen uit te zoeken de komende tijd. Hoe krijgen we een ander, beter kloppend, perspectief op die natuur dan het heersende beeld van de mens buiten en boven de rest van de natuur? Hoe kunnen we ons verplaatsen in de natuur? Kunnen we leren wat die natuur wil? Of wat die natuur zelf eigenlijk ervaart? De dieren, de planten of misschien andere complexe structuren. Zit daar ook iets van een intelligentie of ervaring achter? Dat zijn uitspraken die een paar jaar geleden nog te zweverig en te new age-achtig zouden klinken, maar die nu uit de complexiteitswetenschap en het onderzoek naar het onderbewustzijn uit de kwantumfysica heel serieus naar boven komen. Er zit toch meer ervaring, meer intelligentie in de natuur, meer ontwikkeling ook en meer evolutie dan we voorheen aannamen. Dat is dus een echte perspectiefwisseling.’

Ik zie de verwondering door wat jij schrijft in de krant. Over de natuur, de microkosmos…

‘Ja, ik heb meer verwondering gekregen. Voorheen dacht ik, nou we zijn er wat betreft de natuurwetenschappen toch wel grotendeels uit. We weten hoe evolutie werkt, we zijn biologische wezens die als een soort machines een eigen belang nastreven, selfish genes, survival of the fittest, that’s it. Betekenis moet je er in dat natuurbeeld zelf bij bedenken. Maar ik kom er, ook door mij meer te verdiepen in dit soort vragen zoals jij die stelt, toch steeds meer achter dat dit wel een heel kaal beeld is dat helemaal niet strookt met hoe de mens in elkaar blijkt te zitten. Het is geen machine. Het is een organisch geheel. Het is meer een boom met een wortelnetwerk.

Ik zie wel dat we in een zingevingscrisis leven. Alle gedeelde zingevende structuren zoals de kerk of bepaalde verenigingen hebben we weggegooid. Ze brachten ons niet meer wat we wilden; er zaten te veel dogma’s aan vast.’

‘Mystieke momenten vertellen iets over de aard van de realiteit.’

Dus we zijn verdwaald?

‘Ik denk dat het onze huidige condition humaine is en dat we al een tijdje verdwaald zijn. Dat is overigens wel uniek in de menselijke geschiedenis; dat we zo op onszelf zijn aangewezen.’

Ik moet ineens aan de woestijnreis van Mozes denken die hij met zijn volk moest maken om bij een land van belofte aan te komen. Moeten we deze weg gaan om uiteindelijk bij jouw verwondering uit te komen? Het besef dat er dus veel meer verbinding is met de natuur om ons heen en dat we dat zijn vergeten?

‘Het voelt wel als een soort woestijn deze tijd. Dat maakte ik ook mee op een reis door Europa die ik onlangs met mijn gezin maakte. Je ziet dan dat mede door menselijk handelen een groot deel van de natuur tot woestijn is verworden. Delen van Zuid-Europa worden in de zomer in rap tempo onleefbaar voor mens en dier. En de confrontatie daarmee dwingt wel tot anders kijken en tot reflectie. Het kan echt niet zo door. Daar ben ik wel van overtuigd.’

Jij bent ervan overtuigd door jullie reis, maar de meeste mensen zijn toch gewoon met hun alledaagse gedoe-tje bezig?

‘Ik ben daar toch wel optimistisch over. In de onderstroom is er veel beweging. We weten dat we het anders moeten gaan doen. “De onderstroom die niemand ziet, bepaalt de richting op elk gebied”, zingt Stef Bos, en zo is het. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken, en misschien is het mijn bubbel hoor, maar ik denk dat er heel veel meer mensen met de natuur bezig zijn de laatste tijd.’

‘De mens is geen machine, maar meer een boom met wortel-netwerk.’

Heeft dat niet ook met klimaatalarmisme te maken? Of heeft dat met Wouter van Noort te maken, die in de krant schrijft dat het niet goed gaat met de natuur?

(Wouter lacht) ‘Dan dicht je me veel invloed toe. En ik roep ook niet zo heel vaak dat het de verkeerde kant op gaat, er gaat ook genoeg de goede kant op. We hebben weinig andere keuze dan die goede kant op te gaan en de onderstroom te versterken. Dat hoopvolle zuurstof geven, in plaats van alleen maar te blijven gillen en te wijzen op wat er allemaal aan het instorten is. Kijk, onze manier van leven en werken is heel verslavend en maakt dat we te veel blijven hangen in oude systemen. Tegelijk denk ik dat het door veel tekenen best wel duidelijk is dat we in een transitie zitten en we toe gaan naar de noodzaak van een duurzamere samenleving. Ook naar een ander natuurbeeld. Een ander mensbeeld dat veel organischer is in plaats van machinaal; dat veel meer draait om het regenereren van de natuur in plaats van het domineren en exploiteren ervan.

Alleen, transities kunnen mislukken hè? Dat kan natuurlijk gebeuren. En als deze transitie zou mislukken, dan tasten we toch wel de voorwaarden van ons eigen leven hier op aarde aan. Ik zie echter wel veel lukken hoor.’

Denk je dan: dit moet wel goed gaan? Je hebt zelf bijvoorbeeld twee jonge kinderen.

‘Ja, dat maakt het wel tastbaarder ja. En ik kan me ook levendig het moment herinneren van onze reis dat ik in Zwitserland boven aan de Jungfraujoch stond. Daar kijk je uit over al die gletsjers, en ik zag daar dat een van die gletsjers in record tempo is gesmolten. Veel van die gletsjers verdwijnen de komende eeuw, sommige al binnen enkele decennia, wat dus betekent dat mijn zoontjes van nul en twee jaar dat beeld niet meer zullen zien zoals ik dat zag. Dat is natuurlijk nog het minste probleem, dat mijn vakantiedecor verdwijnt, maar het zijn natuurlijk ook cruciale puzzelstukjes van het ecosysteem. Zonder gletsjer geen smeltwater, zonder smeltwater geen rivieren, zonder rivieren geen leven rondom de Alpen.

Het besef was daar, dat de link met de volgende generatie op mijn schouders zit. Ook dát is een perspectiefwisseling, dat je ineens ervaart hoe het is om daar als vader te zijn en te leven voor iemand anders.’

Denk je dat wij als mensensoort dit voor elkaar gaan krijgen? Of zijn wij niet in staat om te veranderen?

‘Ik denk dat je die vraag bijna niet kunt beantwoorden. Maar ik denk ook dat je niet moet onderschatten hoe snel maatschappelijke systemen kunnen veranderen. Gedragsverandering ís ook moeilijk, we moeten niet bang zijn voor chaos en onzekerheid, een crisis misschien. Chaos kan onderdeel zijn van een gezond proces.

Ik weet niet of het genoeg is, of er voldoende tipping points zijn. Maar je hebt je eigen cirkel van invloed. Binnen mijn invloed ligt het aan mij om inzicht te geven in die onderstroom en waar het dan eventueel naar toe zou kunnen gaan. Ik merk bijvoorbeeld op platforms als LinkedIn hoe hard dit soort ideeën gaat en het versterkt mij in de gedachte dat er een voedingsbodem is.

Dat er in dat mycelium van de samenleving nog veel meer aan het groeien is en dat mensen al verder zijn. Bijvoorbeeld als het gaat over bewustzijnsgroei, of de ecologische samenleving. Een tijdje geleden was ik nog wat angstig om daarover te delen, maar ik denk dat die verlegenheid nu nergens meer voor nodig is. Ik loop zelfs ietwat achter de voorlopers aan, die er allang zitten en die er allang over hebben nagedacht en allang bezig zijn met regeneratief boeren of met andere manieren van bewustzijn over de natuur en onze rol daarin. En dat wat er op mij afkomt, daar word ik echt optimistisch van.’

Je moet wel hoopvol zijn? Je bent vader.

‘Nou ja, het is natuurlijk ook veel fijner om een hoopvolle ouder te zijn én realistisch: hoopvol op een realistische manier. En in het grotere plaatje is er ook veel om hoopvol voor te zijn.’ •

Ron van Es is mentor, schrijver, spreker en maker bij School for Purpose Leadership. Iedere maand interviewt hij mensen over de zin van ons bestaan. Een aantal van die gesprekken verschijnt online. Te lezen via www.theoptimist.nl.