Almanak van klimaatwijsheid

Wat kun je als eenling doen om klimaatverandering tegen te gaan? Net als vele anderen vroeg fotograaf Michel Porro zich dat regelmatig af. Totdat hij het antwoord vond in het meehelpen aan misschien wel het belangrijkste boek van dit decennium: De Klimaatalmanak.

DOOR: MICHEL PORRO

In oktober 2021 werd ik via het blog van de Amerikaanse marketinggoeroe Seth Godin uitgenodigd om mee te werken aan The Carbon Almanac. Ik was mijn hele leven al bezig met dit onderwerp en zie de klimaatcrisis als de existentiële crisis van deze tijd. Meteen enthousiast om te kunnen helpen met het verzamelen van informatie die niet elke dag op ieders radar staat, ging ik samen met ruim vijftig andere vrijwilligers aan de slag. De groep schrijvers, kunstenaars, webbouwers, creatieven, ontwerpers en data- en feitencheckers groeide al snel uit naar zo’n driehonderd bezorgde mensen uit meer dan veertig landen. De almanak is een verzamelbundel van feiten – geen opinie – over de oorzaken van klimaatverandering, waar we nu staan en wat ons mogelijk te wachten staat. En vooral: wat we nog kunnen doen om het tij te keren.

Kaboutersyndroom

In dit project zijn er geen leiders. Er is wel leiderschap. Ik ben van nature iemand die niet snel uit zijn comfortzone komt en wat timide is aangelegd. Seth heeft een diepgeworteld geloof in hoeveel méér mensen kunnen dan ze zelf denken. Dat is meteen ook een belangrijke pijler van het succes. De almanak geeft dat geloof door aan de lezer. Je kunt bang zijn, of overweldigd, en tóch iets doen.
Ik leed aan het ‘kaboutersyndroom’; vaak voelde ik me overdonderd door de massaliteit en de ogenschijnlijke onoplosbaarheid van de klimaatuitdaging. Omdat het probleem zó groot is dacht ik dat mijn inbreng, omdat ik zo klein ben, toch niets uitmaakt. En omdat mijn gedrag met beperkte gevolgen in het grote geheel toch niets uitmaakt, bleef ik gewoon doen wat ik altijd deed.
Mijn wereld veranderde. Elke dag leerde ik er iets bij. Zo was ik een brave plastic-recycler en ironisch genoeg was het eerste dat ik leerde dat dát een complete leugen is. Slechts 9 procent van alle ooit geproduceerde plastic wordt gerecycled. Het hoofddoel van de almanak is het voor iedereen mogelijk maken om aan het gesprek over klimaatverandering mee te doen. Maar dat vereist wel dat je weet waar je over moet praten. Er is erg veel informatie beschikbaar en deze is ingewikkeld en soms ook tegenstrijdig.

‘Je kunt bang zijn, of overweldigd, en tóch iets doen.’

Onbaatzuchtig

Seth Godins doel om wereldwijd bewustzijn in gang te zetten lukt goed. De vonk sloeg binnen enkele dagen over op het moedige team van Uitgeverij Haystack. Als eersten omarmden zij The Carbon Almanac en de Nederlandse Klimaatalmanak was geboren. Werken met Haystack is een feest. Elk teamlid maakt het werk van de ander beter.
Omdat iedereen vrijwilliger is, inclusief Seth, worden alle royalties omgezet in aankopen van boeken. Deze worden gedoneerd aan scholen, bibliotheken en organisaties die het gesprek over klimaatverandering in beweging kunnen krijgen. Dit onbaatzuchtig participeren in oplossingsgericht meedenken en -helpen met het tegengaan van klimaatverandering maakt dit tot het belangrijkste project van mijn leven.
Stel dat elke lezer ook maar één idee, tip of advies zou toepassen, dan heeft het lezen van de Klimaatalmanak al zin. Omdat het leuk is, bemoedigend en zinvol. Dát geeft hoop en kracht om het boek te delen met tien anderen. De lezer maakt direct onderdeel uit van de beweging van vrijwilligers. Want het gaat om feiten, verbinding en actie. En wat misschien wel het belangrijkste is: het is nog niet te laat.

The Optimist is foundational partner van The Carbon Almanac en De Klimaatalmanak.
Meer informatie: www.thecarbonalmanac.org

Boekfragment

De vier boodschappers van de apocalyps
De toename van kooldioxide en andere broeikasgassen in de atmosfeer bedreigt onze beschaving. In deze almanak staan de nuchtere feiten, voorzien van diagrammen, grafieken en statistieken die onze netelige situatie uitleggen en bevestigen.
Eind 2021 bedroeg de wereldwijde concentratie kooldioxide in de atmosfeer meer dan 415 ppm (deeltjes CO2 per miljoen luchtdeeltjes). Dit is een stijging van meer dan 25 procent in slechts vijftig jaar. Deze toename komt door menselijke activiteit. Door de toename van CO2 en andere gassen blijft de warmte van de zon in de atmosfeer hangen, en warmt de aarde steeds verder op. Om het tij te keren en het klimaat waar we allemaal van afhankelijk zijn leefbaar houden, moet het gehalte aan broeikasgassen in het komende decennium drastisch dalen.
Vier factoren zijn verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van de kooldioxide en andere broeikasgassen die door de mens worden uitgestoten. Dat zijn: steenkool, verbranding, koeien en beton. Samen zijn deze vier factoren de oorzaak van naar schatting 70 procent van ons probleem van klimaatverandering. En het zijn meteen ook de grootste hefbomen voor het terugdringen van de wereldwijde uitstoot van koolstof en het bereiken van de doelen die we samen hebben afgesproken.
De vier factoren zijn het gevolg van menselijke keuzes, en voor alle vier zijn er alternatieven. Het loslaten van reeds lang bestaand gedrag is nooit gemakkelijk, maar de richting waarin we moeten gaan, is helder.

Steenkool
Honderden jaren lang was het produceren van warmte de belangrijkste functie van steenkool. Warmte in huis, voor elektriciteit en voor de industrie. De industriële revolutie werd mogelijk gemaakt door steenkool omdat Engeland er veel van had. Steenkool vereiste weinig technologie en was gemakkelijk te verbranden. Met steenkool aangedreven stoomschepen en treinen verplaatsten goederen over de hele wereld.
Eeuwen later zijn een aantal landen nog steeds volledig afhankelijk van steenkool om huizen en voedsel op te warmen of om dat indirect te doen via met steenkool opgewekte elektriciteit in energiecentrales.
Alle steenkool op aarde werd gevormd door de ontbinding van oeroude planten en dieren die honderden miljoenen jaren geleden werden begraven. Door dit langzame ontbindingsproces worden moleculen van koolstof en koolwaterstoffen samengeperst en veranderen ze in steenkool, ver onder het aardoppervlak.
Zolang steenkool onder de grond blijft, is de koolstof ingesloten en kan deze veilig worden genegeerd. Bij de winning van de steenkool door mijnbouw en door de verbranding ervan komt de koolstof echter vrij en wordt deze als kooldioxide uitgestoten in de atmosfeer.
We verbranden nog steeds steenkool. Dat zorgt voor een uitstoot van 14,8 gigaton CO2 in 2021. Dit is een kwart van de totale wereldwijde menselijke uitstoot van alle broeikasgassen. Steenkool is daarmee de grootste afzonderlijke bron.
Voor het eerst zijn er nu tal van goedkope, betrouwbare en minder vervuilende alternatieven voor steenkool. We moeten die gaan omarmen.

‘Als we nu het lef hebben om ons te concentreren op de grote dingen, dan is de weg die voor ons ligt veel gemakkelijker en voorspelbaarder.’

Verbranding
Verbranding vindt plaats als we fossiele brandstoffen aansteken of verwarmen om zo de opgeslagen energie op te wekken en vrij te maken. Er wordt warmte geproduceerd, maar er komt ook opgeslagen koolstof vrij.
Auto’s worden aangedreven door verbranding, net als gasgestookte energiecentrales en de barbecue in de tuin (en ja, steenkool verbrandt ook, maar het is zo’n wezenlijk deel van het probleem dat we het behandelen als een aparte categorie.)
In De klimaatalmanak lees je hoe we verbranding kunnen verminderen en vervangen door slimmere en verstandigere energiebronnen.

Koeien
Vergeleken met een kolencentrale, lijkt een koe onschuldig. Maar koeien produceren methaan, een belangrijk broeikasgas. Hoewel er elk jaar wereldwijd veel meer kooldioxide dan methaan vrijkomt (zeventig keer zoveel), is methaan over twintig jaar gerekend liefst 84 keer slechter voor het milieu. De rundvlees- en melkvee-industrie is daarmee een primaire bron van uitstoot van broeikasgas wereldwijd.
Koeien produceren methaan via hun spijsverteringproces en door mest. Alleen al door het ‘boeren’ stoot elke koe jaarlijks honderd kilogram methaan uit. Op aarde leven naar schatting 1,4 miljard koeien. In de ontwikkelingslanden neemt de vleesconsumptie toe. Verwacht wordt dat de rundvleesconsumptie in Azië in slechts 25 jaar zal verdrievoudigen.
Naast de methaanuitstoot van koeien heeft de impact van het grazen van vee invloed op de klimaatverandering, doordat het vermogen van bodem en grond om gezond voedsel, gewassen, zoet water, brandhout te produceren daalt, en door de vermindering van de biodiversiteit. Alleen al de Verenigde Staten heeft 95 miljoen koeien en hun weidegronden nemen bijna de helft van het land in beslag. In het kleine Nederland worden in 2021 volgens het CBS 3,7 miljoen runderen gehouden, waarvan 1,6 miljoen melkkoeien.
Het terugdringen van methaan is een snelle en krachtige manier om ons klimaat te beïnvloeden.

Beton
Beton is overal. Het bestaat al eeuwen en is sterk, veelzijdig en goedkoop. Het wordt gebruikt voor luchthavens, gebouwen, bruggen, dammen en wegen. Na water is beton het meest gebruikte product ter wereld.
Mensen zijn vaak verbaasd als ze ontdekken dat dit ene product verantwoordelijk is voor 8 procent van alle wereldwijde kooldioxide-emissies. In de afgelopen veertig jaar is de productie van beton per hoofd van de bevolking verdrievoudigd. Dit heeft grote gevolgen.
Om beton te maken worden zand en grind toegevoegd aan cement en vermengd met water. Vervolgens wordt het in vormen gegoten waarna het droogt en verhardt. Dit proces veroorzaakt geen noemenswaardige emissies. De koolstofuitstoot gebeurt tijdens het maken van cement. Hiervoor wordt een zeer oude en inefficiënte technologie gebruikt. Maar nu zijn er nieuwe methodes beschikbaar die veel minder CO2 uitstoten.
China produceert meer cement dan enig ander land. In de afgelopen drie jaar heeft China meer gebruikt dan de Verenigde Staten in de hele twintigste eeuw. India komt op de tweede plaats, gevolgd door de landen van de Europese Unie.
Deze vier factoren, kolen, verbranding, koeien en beton, zijn verantwoordelijk voor een enorm percentage van onze uitdaging. En voor al deze factoren is een systemische verandering nodig – een verandering die mogelijk is als we maar in actie komen. Het probleem zien, is de eerste uitdaging. Het woord verspreiden om mensen tot actie te bewegen is de volgende.

‘Het terugdringen van methaan is een snelle en krachtige manier om ons klimaat te beïnvloeden.’

De bodem gebruiken voor koolstofopslag
Grond leeft. Grond wordt ‘bodem’ wanneer deze wordt bewoond door talloze micro-organismen die er een vitaal substraat van maken voor de groei van planten.
De bodem slaat ook een groot deel van de koolstof van de wereld op in wat organische stof wordt genoemd. De term ‘organisch’ verwijst hier niet naar de afwezigheid van chemische meststoffen of pesticiden, maar naar de aanzienlijke hoeveelheid aanwezige koolstof. Gewoonlijk bestaat organische stof uit vijftig tot zestig procent koolstof. De meeste bodems die voor landbouw worden gebruikt, bevatten drie tot zes procent organische stof.
Wanneer plantenmateriaal (zoals bladeren of stengels) afsterft en op de grond valt, wordt het door microben in de bodem afgebroken. Dit proces zet de plantenmassa om in koolstof en creëert organische stof. De koolstof wordt vastgelegd in de bodem, waardoor wordt voorkomen dat deze als kooldioxide vrijkomt in de atmosfeer.
Het ploegen van de bodem vernietigt organische stof en de opslag van koolstof in de bodem. Wanneer landbouwers de bodem ploegen, wordt organische stof naar de oppervlakte gebracht. Het komt meer beschikbaar voor microben, die de organische stof snel verbruiken, waardoor kooldioxide vrijkomt in de atmosfeer.
Elk jaar komt ongeveer één tot twee gigaton koolstof die in de bodem was opgeslagen, als koolstofdioxide in de atmosfeer terecht, door grondbewerking, erosie, of klimaatgerelateerde veranderingen van de bodem, zoals het ontdooien van de permafrost.
Organische stof kan worden vastgehouden of opnieuw worden opgebouwd, waardoor kooldioxide uit de atmosfeer op lange termijn naar de bodem kan terugkeren. De hoeveelheid organische stof neemt toe wanneer landbouwers mest uitrijden, plantaardig afval (zoals maisstengels) op het veld laten liggen om te verteren, of tussenteelt toepassen. Tussenteelt wordt toegepast na het groeiseizoen, wanneer de akkers anders kaal zouden blijven. Vaak gaat het om grassen of klavers met diepe, de bodem penetrerende wortels. Wanneer men de oude gewassen laat ontbinden op het veld voordat een nieuw commercieel gewas wordt geplant, verhogen ze de organische stof en koolstof in de bodem aanzienlijk.
Het minimaliseren van grondbewerking (conservation tilling genoemd) is een andere manier om verlies van organische stof te voorkomen (of om het in de loop van de tijd te laten regenereren). Bij één methode, het zogenaamde no-till planten, wordt gebruikgemaakt van een gespecialiseerde plantmachine om zaden in een klein gebied van losgemaakte grond te planten, waardoor het niet nodig is het hele veld te bewerken.

‘Wanneer de bodem gezond is, brengt hij de watercyclus in evenwicht.’

Herstel van de bodemgezondheid
Niet alle grond is hetzelfde. In de loop van de tijd verandert de samenstelling van grond, afhankelijk van de manier waarop hij is behandeld en het milieu waaraan hij is blootgesteld. Een derde van de bodem in de wereld is zodanig aangetast dat hij planten en dieren nog maar weinig steun kan bieden. Enkele van de oorzaken zijn:
• grondbewerking;
• overbegrazing door vee;
• verwijdering van bomen en planten door verbranding;
• het niet planten van tussenteelt in de winter;
• onvoldoende toedekken van grond.
Grote landbouwbedrijven van industriële omvang in Azië, Europa en Noord- en Zuid-Amerika dragen bij aan bodemerosie door de toenemende teelt van basisproducten zoals sojabonen, tarwe, rijst en maïs. De economische druk van markten en schulden maakt het moeilijk om op korte termijn duurzame landbouwpraktijken toe te passen.
De gezondheid van de bodem heeft verreikende gevolgen, van de kwaliteit van het geproduceerde voedsel tot de hoeveelheid koolstof in de atmosfeer. Wanneer de bodem gezond is, brengt hij de watercyclus in evenwicht en fungeert hij als schokdemper om overstromingen en erosie te voorkomen. De Dust Bowl – een periode van droogte en stofstormen op de prairievlakten van Canada en de Verenigde Staten in de jaren dertig – en de overstromingen in Puerto Rico in 2017 zijn voorbeelden van de catastrofale gevolgen van klimaatverschuivingen en natuurrampen die verband houden met de gezondheid van de bodem. Deze veranderingen kunnen aanzienlijke gevolgen hebben voor de landbouw. Volgens het Amerikaanse ministerie van Landbouw zijn er vier manieren waarop boeren een betere bodem kunnen creëren:

Minimaliseer verstoring
• grondbewerking beperken;
• chemische input optimaliseren;
• vee laten rouleren.

Maximaliseer de bodembedekking
• bedekkende gewassen planten;
• organische bedekking gebruiken;
• plantenresten achterlaten.

Biodiversiteit maximaliseren
• diverse gewassen verbouwen;
• diverse vruchtwisselingen gebruiken;
• vee integreren.

Maximaliseer de aanwezigheid van levende wortels
• braakligging verminderen;
• tussenteelt gebruiken;
• diverse vruchtwisselingen gebruiken.

Op lokaal niveau kunnen burgers stemmen voor wetgeving en beleid ten gunste van duurzame landbouwpraktijken, en ook producten kopen van duurzame landbouwbedrijven.
Huiseigenaren kunnen de gezondheid van de bodem op hun grond verbeteren door de plantensoorten die het hele jaar door worden geteeld te diversifiëren en natuurlijke processen hun gang te laten gaan. Dit maximaliseert actieve wortelsystemen en creëert meer biodiversiteit. •

De Klimaatalmanak
Seth Godin, Michel Porro e.a.
Uitgeverij Haystack
ISBN: 9789461265005
352 pagina’s
€ 25,00

Verkrijgbaar in de webshop van The Optimist. Tijdelijk zonder verzendkosten te bestellen!