De zwermoplossing: samenwerken zonder machtsstructuur

Waarom organiseren we bedrijven, legers en landen hiërarchisch? Terwijl dieren in grote groepen voor een platte structuur kiezen. In de natuur is zelforganisatie de regel.

Organisatiestrateeg Evert Bleijenberg is al jarenlang gefascineerd door die vraag. Hij stelde hem voor het eerst toen een zwerm vissen als één man uitweek, op het moment dat hij als duiker een foto wilde nemen. Zijn jarenlange studie van het gedrag van vissen in de diepzee bracht hem allerlei antwoorden. Maar niet op die ene waarom-vraag. ‘Mijn vermoeden is dat wanneer menselijke organisaties groeien, ze gewoonweg niet op het idee komen om de hiërarchie in te wisselen voor zelforganisatie. Het is een hardnekkige gewoonte. Met een millennia-lange culturele geschiedenis.’ Hoog tijd voor een revolutie, verklaart Bleijenberg. Niet alleen is hiërarchie inefficiënt en onbevredigend voor de spelers, het leidt ook tot ongewenste resultaten. Zeker in dit tijdperk, waarin de digitale vooruitgang het industriële denken in verwarring brengt. Hoe kan het bijvoorbeeld dat de 742 miljoen inwoners van Europa in vrede willen leven, terwijl hun leiders aansturen op oorlog?

Zwermdag

Op 28 maart 2025 presenteert de gastdocent aan de Universiteit Nyenrode zijn oplossing tijdens de Zwermdag in Rotterdam. De SWARM Solution is een model dat het mogelijk maakt om zonder hiërarchie samen te werken. Zowel overheden, ngo’s (non-gouvernementele organisaties), als bedrijven kunnen er hun effectiviteit en productiviteit mee verbeteren. Exponentieel. Met de SWARM Solution heeft Bleijenberg het principe van de zwerm uit het dierenrijk vertaald naar de mensenwereld. In een zwerm houdt elk dier alleen de positie van de soortgenoten in de gaten die haar direct omringen. Dat zijn er ongeveer zeven. Voor mensen blijkt dat ook het ideale aantal om mee samen te werken. Dus zo’n cel vormt de basis van de organisatie. In deze smalle groep neemt ieder een rol aan die nodig is om het gezamenlijke doel te bereiken. Zo simpel is het. De rest volgt automatisch.

Grote mierenhoop

Exit kostbaar management. Exit ongelijkheid. Exit machtsmisbruik. Iedereen in het bedrijf wordt op de hoogte gebracht van wat de direct betrokkenen bedacht hebben. En iedereen doet waar hij goed in is om het plan uit te voeren. Een analogie met een mierenhoop ligt het meest voor de hand. Mieren gaan voortdurend allianties aan om hun korte en lange termijn doelen te bereiken. Hiërarchie kennen ze niet. Wel een rolverdeling. Nog dichter bij huis noemt Bleijenberg het voorbeeld van een voetbalteam. Elke speler heeft zijn eigen rol, het gezamenlijke doel is de tegenstander te verslaan.

Andere mindset

Waarom is zijn model nog niet massaal ingevoerd? ‘Er is een aantal gedragsprincipes dat moet worden opgevolgd, voordat je op die manier kunt werken’, legt hij uit. ‘Zo’n zwerm lijkt anarchie, maar het heeft een heldere structuur. De regels moeten bij alle deelnemers bekend zijn. Dat begint met een geheel andere mindset. In onze samenleving is iedereen van jongs af aan geleerd om naar een hoger geplaatste te kijken voor een antwoord. En ieder wordt beloond voor het nauwkeurig omschreven fragment dat hij zelf bijdraagt. Daardoor voelt niemand zich volledig verantwoordelijk. Dat is wel nodig. Want het gemeenschappelijke doel is leidend.’ Hij vervolgt: ‘Het is een open systeem, iedereen praat met iedereen, er zijn geen vaste communicatielijnen. Ieder kan op enig moment alles doen. Vooropgesteld dat het hogere doel daarmee wordt gediend.’ De oplossing van Bleijenberg wordt ondersteund door een toepassing met kunstmatige intelligentie: de techniek denkt mee om de snelste route naar het doel te vinden.

Wereldwijd

Bleijenberg houdt er rekening mee dat een spirituele training noodzakelijk is eer zijn oplossing wereldwijd wordt overgenomen. In de praktijk blijkt dat het omgaan met verandering voor velen een obstakel vormt. De strateeg heeft wel een enorme zwerm beschikbaar die zijn methode op dit moment uittest. Society 4.0, de beweging van hoogleraar Bob de Wit die streeft naar een wereldwijde ‘glokale’ samenleving, omarmt zijn model.