‘In wat voor wereld zullen we leven?’

Essays voor een weerbare toekomst – Charles Eisenstein

Eindelijk heeft de Tweede Kamer dan haar commissie om terug te kijken hoe de overheid in coronatijd heeft gehandeld. ‘Van achteren kijk je een koe in de kont’ luidt het spreekwoord en te vaak en te veel doen we daar liever niet aan. We moeten vooruit, zeggen we dan. Leren van het verleden is saai, en er wachten al zoveel uitdagingen.

Dat is de reden dat we in kringetjes lijken te draaien. Dus is het goed dat we boeken kunnen lezen zoals ‘In wat voor wereld zullen we leven?’ van Charles Eisenstein. Zijn boek is een verzameling essays die hij schreef ten tijde van de coronacrisis, en het helpt om met de kennis van nu terug te kijken hoe wij, maar ook de overheden over de hele wereld, dachten deze crisis te moeten bestrijden.

En dan gaat het niet alleen over de (bij)werking van vaccinaties en de strijd om long COVID nu, maar ook hoe overheden mensen in het gareel probeerden te krijgen door de inzet van QR-codes, het verbod om horeca of theater in te gaan, tot zelfs dreigen om bij mensen thuis te komen checken of er niet te veel bezoek was. Het meest vergaande effect van opsluiting, zoals we dat in Nederland hebben meegemaakt, is het niet meer kunnen bezoeken van oudere mensen in tehuizen en de gevolgen van jongeren die niet naar school konden. Al deze maatregelen komen nu in een ander daglicht te staan.

Eerder schreef ik al dit verhaal over ‘Doe zelf normaal’ van Maxim Februari, die in zijn essay ingaat op het gevaar dat de overheid te veel achter de ‘voordeur’ wil kijken van burgers. ‘Reden genoeg,’ schrijft Maxim Februari, ‘om met aandacht naar het recht te kijken. Hoe zit het met de grondrechten, de mensenrechten, met de toegang tot de onafhankelijke rechter, met de scheiding der machten in de staat, met de voorspelbaarheid van de wetshandhaving, kortom, hoe zit het met de rechtspositie van de burger?’

Precies op het punt van overheidsbemoeienis, in die maalstroom van gedachten werd vaak Hannah Arendt aangehaald, die natuurlijk aan den lijve heeft ervaren hoe een overheid bepaalde burgers als vijand is gaan bestempelen. ‘De massapropaganda ontdekte dat haar publiek te allen tijde bereid was het ergste te geloven, hoe absurd ook, en er geen bezwaar tegen had zich te laten misleiden, omdat het iedere bewering hoe dan ook als een leugen beschouwde.’ Dat die propaganda – hoe creëer ik zoveel angst dat burgers gewillig doen wat de overheid goeddunkt, ook in Nederland, werd toegepast – was voor mij een geweldige deuk in mijn vertrouwen dat de overheid altijd het goede voorheeft voor zijn burgers.

Ook Charles Eisenstein gaat diep in op die sturing, of noem het echt dan maar propaganda, van de overheid, én van sommige instituten, die, dat moet dan ook maar gezegd, voordeel hebben bij een bevolking die gewillig meegaat in het idee van vaccinatie waardoor het probleem zou worden opgelost. Niets is minder waar gebleken. ‘De gevestigde instituties van onze samenleving zijn steeds minder goed in staat het hoofd te bieden aan de problemen van deze tijd. Daarom zijn ze opgetogen over een crisis die zich nu eens wél laat aanpakken. Ze laten geen kans voorbij gaan om er iets dramatisch van te maken. (…) De meeste problemen waarmee we in deze tijd worden geconfronteerd laten zich niet meer oplossen met krachtige maatregelen.’

Opvallend in al deze essays, die dus geschreven zijn tijdens de coronacrisis, is hoeveel publiekelijke weerstand Charles Eisenstein kreeg over zijn, hier en door best voorzichtige mening, of vraagtekens die hij zette bij het beleid. Precies dus hoe propaganda werkt. Ik herinner mij bijvoorbeeld nog heel goed een voorval waar ik met mijn vrouw in de natuur wandelde en een voorbijganger woest werd omdat we volgens hem een halve meter te dichtbij langs liepen. Je kunt je zo iets nu moeilijk meer voorstellen, maar waren we niet geïndoctrineerd door de angst ziek te worden en dood te gaan?

Op het einde van zijn boek schrijft Charles Eisenstein: ‘Tijdens covid werd de bevolking blootgesteld aan buitengewoon verfijnde manipulatie – en controletechnieken: het construeren van narratieven, het censureren van afwijkende meningen, het manipuleren van onderzoeksgegevens, het vervolgen van opponenten, het controleren van informatiestromen en het inperken van rechten en vrijheden. Op dit moment zijn de meeste daarvan tijdelijk weer ingetrokken, maar nu de autoriteiten er eenmaal ervaring mee hebben opgedaan en het precedent geschapen is, staan ze klaar om opnieuw te worden ingezet, nog effectiever dan voorheen.’

Is dat zwartgallig, gespeend van conspiracy theorieën? Ik dacht het niet. Ik volg op dit moment de televisieserie The Capture waarin de scenarioschrijver en regisseur Ben Chanan precies aangeeft hoe ver een systeem kan gaan om de bevolking te misleiden. De inzet is de werking van fake news dat heel goed te manipuleren is via AI, met de bedoeling mensen tegen elkaar uit te spelen en te misleiden. Het is een serie die notabene in 2019 gemaakt is, dus voor corona, maar alles in zich heeft waar Eisenstein voor waarschuwt. En we weten dat de verbeelding van filmmakers altijd voor loopt op de werkelijkheid. Of beter, als het in de verbeelding kan, dan kan het ook in het echt.

Laten we dus vooral leren van het verleden. Lees dit boek goed. Wees helder in dat wat we als samenleving met elkaar willen toestaan en wantrouw instituties met snelle oplossingen. Of zoals ook Maxim Februari schreef in zijn essay: ‘Dus eigenlijk wil ik zeggen tegen iedereen die in publieke diensten werkt: wees je ervan bewust dat dingen veranderen. Als iemand langskomt met een koffertje en zegt: we hebben een ontzettend handige technologische oplossing voor jou, tel dan toch even tot tien.’

Ron van Es