Toerisme is dood, leve de reiziger!

Deze zomer kwam het boek Toerisme is dood, leve de reiziger uit. Co-auteur Jelleke de Nooy van Tol vertelt in dit artikel welke transitie er volgens haar nodig is in de reisbranche.

DOOR: JELLEKE DE NOOY VAN TOL

Dood? Dat is wel erg definitief! Hoe kun je dat nou zeggen? Toch wel. De manier waarop we (vooral het westen) nu aan toerisme doen, is niet houdbaar. We zien het aan alle problemen met massatoerisme in Amsterdam, Venetië, Berlijn, Brugge, Giethoorn; de faciliteiten op Bali en in Thailand die niet meer werken omdat werknemers in coronatijd andere dingen gingen doen om te overleven; watervoorraden in droge landen die opraken omdat de toeristen te veel water gebruiken, waardoor er geen water overblijft voor voedselproductie in die landen. Cruiseschepen die wel hun ladingen toeristen uitspugen in kwetsbare gebieden, maar waarbij diezelfde toeristen niets bijdragen aan de economie of het in stand houden van die kwetsbare gebieden, of dat nou Venetië is of een Noorse fjord. Enzovoort.

Optimistisch!

Tijdens de corona-lockdowns dachten we met z’n allen nog optimistisch dat de crisis alles zou veranderen. Dat we ‘na de crisis’ het roer om zouden gooien, dat we veel duurzamer verder zouden gaan. Heerlijk immers, die blauwe lucht boven India, waardoor je de Himalaya weer kon zien! Dat wilden we toch houden? Heerlijk, geen vervuiling en geen geluidsoverlast bij Schiphol; heerlijk, de Amsterdamse binnenstad zonder rolkoffertjes en zonder overlast!
Maar nee, booking.com, Schiphol en KLM kregen allemaal corona-steun, om door te gaan met de business-as-usual.

Er klopt iets niet, toch?

Hoe kan dit nou? We zijn allemaal enthousiast over de boeken van Jan Rotmans, zoals Omarm de chaos, waarin hij laat zien dat de chaos waar we in zitten juist een uiting is van de omslag die we aan het maken zijn, en die we ook moeten maken. Omarm die, dans met de kansen die er juist nu komen! Maar we doen het niet.
We halen allemaal de uitspraak van Einstein aan: dat je de problemen van nu niet kunt oplossen met de kennis die juist tot die problemen geleid heeft. Dus het mag over een andere boeg, we gaan openstaan voor nieuwe narratieven, voor een partnerrelatie met de natuur. Maar we zien het tegenovergestelde gebeuren: boeren die het over een andere boeg gooien, die voedselbossen of strokenteelt willen beginnen krijgen geen lening van de Rabobank.
We gaan van het narratief ‘de wereld is een machine’ naar ‘de wereld is een adaptief complex ecosysteem’. We zijn allemaal enthousiast over de liminale fase waar we inzitten, de tussentijd, op weg naar de regeneratieve samenleving, waar we op 30 juni een heel mooi Optimist-congres over hadden. Het nieuwe kabinet zou een nieuwe groene koers gaan varen. Maar nu het er op aankomt kiest de politiek (de door ons gekozen vertegenwoordigers) voor business as usual, doorgaan met economische groei, angst voor de macht van de boeren, blijven ondersteunen van vervuilende industrie.

Waarom blijven we dit doen?

Hoe kan dit? Derk Loorbach, directeur van  transitie-instituut DRIFT, zegt daarover (april 2022): ‘We zijn met elkaar gevangen in een samenleving waarin steeds meer druk ontstaat om structureel van koers te veranderen, terwijl de structuren zelf onvoldoende in staat zijn om te veranderen.’

Afbouwen, ombouwen en opbouwen
Derk Loorbach laat met de X-curve (zie figuur) zien wat politiek en overheden en jij en ik zouden moeten doen:
– We moeten afbouwen wat niet meer houdbaar is, wat we echt niet meer willen; denk aan ongezonde dingen belasten. Maar ook: als bedrijven moeten sluiten is er een rouwproces, werknemers moeten worden begeleid, omgeschoold.
– We gaan ombouwen wat niet meer houdbaar is. maar wat we als samenleving wel nodig hebben; zoals de landbouw/voedselproductie , transport, zorg, sociale uitkeringen.
– En we gaan de nieuwe duurzame samenleving opbouwen, door vernieuwende initiatieven te ondersteunen en te zorgen dat ze institutionaliseren, dat ze mainstream worden, het nieuwe normaal. Denk aan het ondersteunen van de beweging de TransitieMotor, denk aan waterstofmotoren, denk aan duurzaam bouwen, denk aan oplossingen die ongelijkheid verminderen, denk aan het groene boerenplan van 2500 boeren, denk aan het boerenperspectief voorstel, denk aan de echte prijs betalen voor voedsel, denk aan een CO₂-budget voor personen en bedrijven.

fig. 2 De X-curve, impressie door Catalyst4Change

Wat betekent de X-curve voor toerisme?
– Afbouwen van massatoerisme, investeringsopties en verdienmodellen die ten koste van de samenleving en de ecologie van ‘bestemmingen’ gaan; dus ook ophouden met subsidies en belastingverlaging voor vliegmaatschappijen.
– Ombouwen van toerisme-als-verdienmodel naar reizen en hospitality als intermenselijke relatie, ombouwen van de luchtvaart.
– Overheden, bedrijven en reizigers ondersteunen alle initiatieven, die een sociaal ecologisch duurzame samenleving teweegbrengen. Zoals ook Paul Hawken zegt in zijn recente boek Regeneration for the next generation. (Deze titel verschijnt 30 september bij Lemniscaat in het Nederlands).

Leve de reiziger!

Een reiziger is echt iets anders dan een toerist. Als ‘burger’ ben je tenslotte ook anders dan als ‘consument’. Burgers en reizigers zijn deel van de samenleving; als toerist ben je gewoon een consument die prima in het verdienmodel past van cruiseship-ondernemers, hotelketens, booking-organisaties en andere investeerders.

Wij pleiten ervoor dat, als we op reis gaan, we weer reiziger worden. In ons boek laten we zien hoe reizen van alle tijden is. Reizen is een verrijkende ervaring. Als je reist ben je op avontuur, ontmoet je andere mensen en culturen. Je leert jezelf kennen in relatie tot anderen. ‘Reizen’ veronderstelt echter wel dat je het land, de mensen, de plek waar je op bezoek bent, respecteert. Dat je geniet van wat daar is, en dat je er aan bijdraagt dat het zo mooi blijft. In zijn simpelste vorm is dat ‘laat na het aangenaam verpozen, een ander niet de schillen en de dozen’. Ingewikkelder wordt het als we te massaal gaan duiken en rondvaren bij kwetsbare koraalriffen. Dan wordt het moeilijk daar als individu een oplossing voor te vinden. Je denkt al gauw: ‘Wat maakt het nou uit als ik als enige er niet heenga?’. Daarom is het belangrijk dat het betreffende (ei)land in samenwerking met touroperators, hotels en bewoners, maatregelen instelt, waardoor wij als reiziger bewuster of kleinschaliger die omgeving gaan verkennen.

Er zijn echt al plekken waar dat gebeurt

In Hawaii bijvoorbeeld mag je geen zonnebrandcrèmes meer gebruiken omdat de ingrediënten daarvan giftig zijn voor ecosystemen in de oceanen. In Palau (eilandengroep bij Indonesië) teken je bij aankomst een verklaring dat je de ecologie, planten, dieren en mensen respecteert. In Bhutan (Volkskrant 30 juli 2022) betaal je sinds kort 200 euro per persoon per dag als compensatie voor de CO₂-uitstoot van toerisme. Dat geld wordt geïnvesteerd in de aanplant van bomen, waterkracht en elektrisch vervoer.

De markt zelf zet ook in op duurzaam reizen. Low Carbon Travels, bijvoorbeeld, koopt lokaal in en rijdt elektrisch, en draagt daarmee bij aan lokale sociale, economische en ecologische duurzaamheid; Better Places (reisbureau in Leiden) zorgt dat de negatieve impact op klimaat zo klein mogelijk is en de positieve impact op bevolking, natuur en dieren zo groot mogelijk. Intrepid Travel was zo geschokt bij het zien van de film An Inconvenient Truth, dat het besloot de eerste klimaatpositieve internationale reisorganisatie te worden. Er is zelfs in Nederland en België een FAIRB&B waar de opbrengsten terugkomen bij de gemeenschap.

Internationaal wordt ook een andere koers ingezet. De United Nations World Tourism Organisation UNWTO zet in op ‘verantwoord’ toerisme. Zij lanceerde in 2021 the One Planet Vision for a responsible recovery of Tourism.

Hoe slaan we die nieuwe koers in?

De uitdaging is, voor al die professionals in de toerismewereld (denk aan beleidsmakers, touroperators, hotelketens, hotelmanagers, investeerders en reisbureaus) om een manier te vinden waarop ze niet nog verder natuurlijke hulpbronnen opmaken of vervuilen en lokale mensen uitbuiten, waarbij ze ook niet failliet gaan, en toch de omslag kunnen maken naar duurzame vormen van reizen, verblijven en hospitality.
In ons boek helpen we je daarmee op weg, door de mogelijke transitiepaden te laten zien en de opties te schetsen die je zelf kunt kiezen, en die het beste bij jouw situatie of bedrijf passen. Vooral in het laatste hoofdstuk, Kairos, gaan we in op de rollen die je kunt kiezen, de stappen die je kunt zetten; zowel bij systeem- innovatie als bij echte systeemverandering.

fig. 3 de verschillende transitiepaden in Toerisme; bron Flrish.

Samen kunnen we het tij keren, als we de toekomst als een gezamenlijke onderneming zien. •

Jelleke de Nooy van Tol is een expert in transitieprocessen. De ervaring en kennis daarvoor deed ze op in vele projecten en processen, in gebiedsgerichte ontwikkeling in ontwikkelingslanden en in Nederland, die uitmondde in een boek over de wereldwijde transitie naar agro-ecologische landbouw. Waarom die nodig is, prachtige voorbeelden, hoe het transitieprocces werkt, en wat je er zelf in kunt doen (Heel de Wereld, 2017, te bestellen bij de auteur)
Op instigatie van prof. dr. Louise Vet schreef Jelleke een kleiner, compact en zeer toegankelijk boek over de transitie in de Nederlandse landbouw; waarom er gebeurt wat er gebeurt, en welke ontwikkelrichtingen zich aftekenen. (Niet Normaal en hoe ’t anders kan…onze landbouw, uitgeverij Eburon)
Bij The Optimist kennen we Jelleke van een artikel in juni/juli 2021, over De TransitieMotor. De open beweging van grotere en kleinere organisaties, die in coronacrisistijd meer met elkaar gingen optrekken om te laten zien hoeveel mensen, bedrijven, organisaties al de transitie naar een duurzame samenleving hebben ingezet. Jelleke nam het initiatief daarvoor in mei 2020 en regisseerde het proces tot in 2021. De beweging is na de derde dinsdag van september 2021 verder gegaan als DuurzameDoorbraak.nl. Er doen nu 106 organisaties mee en je kunt nog steeds aansluiten. De komende duurzame dinsdag gaan zij het gesprek aan met Tweede kamerleden om te verkennen hoe de politiek deze neutrale beweging naar een duurzaam Nederland zou kunnen omarmen.
In juni 2022 kwam haar boek Toerisme is dood, leve de reiziger uit. Jelleke schreef dat met drie co-auteurs, met ervaring in internationaal toerisme (Elke Dens en Dieuwke Reuvers) en een professional in het begeleiden van grote bedrijven bij hun transitieproces (Herman Toch).

Voor meer informatie http://jellekedenooy.nl