Het kantoorbrein heeft nieuwe software

Wat heeft één jaar thuiswerken gedaan met het kantoorbrein? Is naar kantoor gaan net zoiets als fietsen; ‘dat verleer je niet’ of is de software onbewust ge-update? Nadenken over wat er in je hoofd omgaat blijft altijd lastig, want hoe doe je dat eigenlijk en kan dat wel? Juist nu ligt er een mooie kans om dat gezamenlijk te gaan doen en nieuwe keuzes te gaan maken.

DOOR: FOLKERT HERSMAN

Onze hersenen slurpen energie en zeker wanneer we een beroep doen op onze neuroplasticiteit: verandering in de organisatie van de hersenen[1]. Wanneer je kijkt naar de geschiedenis van de organisatie van werk heeft ‘kantoor-minnend’ Nederland afgelopen jaar een van de grootste abrupte veranderingen door moeten maken sinds jaren. ‘Het werk heeft het gebouw verlaten’ is de veelzeggende titel van het boek van Jitske Kramer (2020).

Van iedere dag in dezelfde tredmolen, opstaan-badkamer-ontbijt-onderweg-kantoor-lunch-kantoor-terugreis-etc., bleef alleen over: thuis.

Past dat nog op kantoor?

Wat vraagt die nieuwe realiteit van ons brein? De mens en zeker ons onderbewuste brein is geen voorstander van het veranderen van gewoontes, dat kost energie en waarom energie verspillen als het ook geautomatiseerd kan? Iedereen heeft zich in de file, de overvolle trein of verregend op de fiets wel eens afgevraagd ‘Waarom moet ik eigenlijk naar kantoor, ik kan dit werk toch ook prima vanuit huis doen?’ Gelukkig nam het onderbewuste brein het snel weer over, want routines zijn onze basis. Het patroon van naar kantoor gaan om te werken, wat al generaties de standaard is, was opeens weg en komt mogelijk ook nooit meer in dezelfde vorm terug. Tijd voor bewuste keuzes?

Tekenen van een volledige terugkeer naar kantoor zijn er niet, maar de roep om weer naar kantoor te gaan wordt steeds luider. Mensen willen elkaar weer zien en samenwerken en vooral de sociale cohesie en de cultuur staan onder druk. Maar wat vinden onze breinen daarvan? Is het nog zoals het was op kantoor?

Systeem 1 en systeem 2

Er zijn verschillende manieren om het brein en de werking ervan te ontrafelen. Nobelprijswinnaar Daniël Kahneman (Kahneman 2011) deed onderzoek naar de werking van ons brein in relatie tot het nemen van economische beslissingen. Hij vond na jarenlang experimenteren baanbrekend bewijs dat er bij het maken van keuzes twee systemen actief zijn in ons brein: bewust en onbewust. Het onbewuste brein (systeem 1) is vele malen krachtiger en sneller dan het bewuste brein (systeem 2).

Systeem 1

Automatische piloot
In dit gedeelte van ons brein zijn oerinstincten, indrukken, emoties en reflexen de baas. Beslissingen worden hier snel, gemakkelijk en associatief gemaakt. Daarom kost het gebruik van systeem 1 weinig energie.

Systeem 2

Weloverwogen
In dit gedeelte van ons brein worden rationele, weloverwogen keuzes gemaakt. Het gaat langzaam en gecontroleerd en dat kost veel energie. Ons bewuste brein is verantwoordelijk voor slechts 15% van de besluiten.

Interactie tussen systeem 1 en 2

Je kunt de systemen niet los van elkaar zien, ze voeden en verhinderen elkaar. Denk aan zelfbeheersing of zelfregulatie. Aan het einde van de dag, wanneer je hard hebt gewerkt, was je voornemen (systeem 2) om te gaan sporten en gezond te eten. Zeker wanneer je moe bent neemt systeem 1 snel de leiding over.

Maar we hadden toch ook een reptielenbrein en een zoogdierenbrein? 

In het onderzoek van MacLean (1990) uit de jaren ’50 concludeerde hij dat ons brein bestaat uit drie delen. Te weten de hersenstam (het reptielenbrein), het limbisch systeem (zoogdierenbrein) en de neocortex (mensenbrein).

Reptielenbrein (Hersenstam)

Onze hersenstam is bekend als het reptielenbrein en stuurt o.a. onze instincten, reflexen, voortplanting, vecht-vlucht reacties, bevriezingsreactie, hartslag en onze bloeddruk.

Zoogdierenbrein (Limbisch systeem)

Het limbisch systeem staat bekend als het zoogdierbrein. Hier worden onze emoties, gevoelens, interactie en motivatie gereguleerd.

Mensenbrein (Neocortex)

De neocortex wordt omschreven als het menselijk brein. Het is het deel van ons brein dat ons onderscheidt van alle andere dieren. Het stuurt ons denken, taal, ratio, analyse, logica, geheugen, remming impulsen en onze creativiteit.

Wij mensen vinden van onszelf dat we heel rationeel zijn; we nemen beslissingen op basis van onderzoek, cijfers en feiten. We laten ons niet leiden door emoties…, denken we, echter niets is minder waar. Ons gedrag wordt voor zo’n 95% bepaald door het reptiel en het zoogdier. Wat die twee delen van het brein doen en beslissen, kunnen we niet onder woorden brengen met de neocortex. De taalfunctie zit een niveau hoger en hobbelt er als het ware achteraan als de keuze al lang is gemaakt. Wat we in de regel doen is ‘goed’ praten van wat we doen of besloten hebben. De neocortex maakt er een plausibel verhaal van, wat je aan jezelf en de ander kunt ‘verkopen’ als een aannemelijke logische keuze of beslissing.

Is terug naar kantoor, net zoals fietsen? Iets dat je niet verleert? 

Mike Boyd toont in bijgaande YouTube video aan dat niemand 5 meter op een fiets kan rijden waarvan het stuur de tegenovergestelde beweging maakte. Het duurde hem 9 maanden om dit goed te kunnen. Maar hoe was het om vervolgens weer op een normale fiets te stappen? Dat lukte niet meer. Net zo knullig als hij voor het eerst op de aangepaste fiets zat, viel hij nu direct van een conventionele fiets. De automatische piloot van systeem 1 was ge-update met nieuwe software. Natuurlijk duurde het geen 9 maanden voordat hij weer normaal kon fietsen, maar een half uur. Er lagen nog genoeg oude software verbindingen in zijn brein om het weer in systeem 1 op te pakken, maar hij pakte toch liever de fiets waar hij al die maanden op had gezeten.

Dit voorbeeld gaat natuurlijk om fysieke coördinatie, maar illustreert dat we kunnen aannemen dat we straks te maken krijgen met allemaal breinen die opnieuw geprogrammeerd zijn met nieuwe software. Was voorheen de basis en de automatische piloot voor iedereen hetzelfde, kijkend naar eerdere generaties die naar kantoor gingen, nu zijn deze allemaal her-geprogrammeerd en doet iedereen vanuit huis zijn werk. Is het niet heerlijk om geen wekker te hoeven zetten, niet meer in de regen op de fiets te zitten, niet gestoord te worden door die collega die naast je zit of lekker op tijd thuis te zijn voor het eten?

Sommige breinen zullen het kantoorleven weer gemakkelijk oppakken, terwijl andere breinen merken dat ze heel goed gedijen thuis (doe mij maar die fiets die tegengesteld stuurt) en alles wat daar tussen zit. Niemand is meer hetzelfde, laat staan de mensen die zijn begonnen met werken in de thuiswerkperiode, die hebben het kantoor immers nooit van binnen gezien. De mensen die zeker weten dat ze weer naar kantoor willen geven woorden aan hun zoogdieren- en reptielenbrein, maar kunnen nu het gedrag wat ze straks gaan vertonen nu nog niet voorspellen.

Is een crisis niet juist om nieuwe inzichten te krijgen, en er beter uit te komen? 

Terugverlangen naar de ‘ratrace’ die er was voordat kantoorminnend Nederland thuis kwam te zitten (files, haastig leven, burn-outs, etc.) is niet reëel en hoor je ook nergens ook echt terug; hybride werken wordt ‘het nieuwe werken’. Het feit dat we sociale wezens zijn en elkaar nodig hebben om van elkaar te leren volgt later meer, maar wat kunnen we meenemen nu we weten dat ons brein echt anders is gaan denken en wij ons dus ook (onbewust) anders zijn gaan gedragen?

Als we gaan begrijpen dat we op een kantelpunt staan en het ook daadwerkelijk anders kunnen gaan vormgeven, is het zaak om met elkaar hierover in gesprek te gaan. We kunnen er beter uitkomen dan hoe we erin zijn gegaan. De covid-crisis kan voor kantoorwerk de kentering teweegbrengen waar we eigenlijk op zaten te wachten en dat was een betere balans in alle opzichten.

Folkert Hersman (1974) studeerde onder andere Personeelwetenschappen in Tilburg. Momenteel is hij werkzaam bij de Nederlandsche Bank als HR-adviseur. Naast zijn advieswerk schrijft hij graag over onderwerpen die hem raken in het HR-werkveld.

[1] Kolb, B., Whishaw, I. Q., & Teskey, C. G. 2019