Begin ook een voedselbos

Voedselbossen worden steeds populairder. Ze vergroten de biodiversiteit en onze betrokkenheid bij het eten. Op pad met Madelon Oostwoud, eigenaar van een voedselbos in het Westfriese Schellinkhout en schrijfster van het boek Voedselbos – Inspiratie voor ontwerp en beheer.

Madelon Oostwoud ontvangt me aan de rand van het voedselbos pal aan het IJsselmeer. De wind waait fors en de sneeuw ligt nog op het omringende land langs de paden. Warm aangekleed en met stevige stappers lopen we door het voedselbos. Ze verontschuldigt zich dat ze mij nog niets kan aanbieden.

De schrijfster, wonende in Amsterdam, ging zes jaar geleden op zoek naar een geschikt terrein voor een voedselbos. Anderhalf jaar geleden vond ze een perceel via Funda. Ze nam een terrein over van een vogelaar die het land tien jaar bezat. Vanaf de jaren vijftig vlogen meeuwen over het terrein, maar doordat de waterstand veranderde, bleven de vogels weg.

‘De oud-eigenaar zei toen ik het overnam: “Op deze manier gaat het terrein een volgende fase in.” Dat vind ik een mooi gegeven’, vertelt de schrijfster enthousiast, haar donkere haren wapperend in de wind. Ze trekt gaandeweg aan een omgevallen boomstam, die tegen een andere boom rust. Om die vervolgens op de grond neer te leggen. Ze legt uit: ‘De bomen hebben daar toch last van, lijkt me.’

Het perceel is één hectare. Oostwoud is blij dat de omliggende weilanden eigendom zijn van Staatsbosbeheer. De pachter is een biologische boer. ‘Hier waaien geen gewasbeschermingsmiddelen over’, schrijft ze in haar boek. Ze is ook heel blij met de grote koepelvormige vossenburcht op het perceel. ‘Een vos liet zich zelfs zien toen een ecoloog op bezoek was. Het dier keek ons recht aan. Alsof hij zich even wilde tonen.’

In het zogenoemde Schellinkwoud nabij Hoorn, groeien onder meer walnoten-, linde- en berkenbomen. Daarnaast heeft ze de Noord-Amerikaanse pawpaw (roomappel) op het terrein, vlier en een kersenboom. Verder groeien op het terrein oesterzwammen, rozenstruiken en is er een bloemenweide. ‘Voor de paddenstoelen moet je elke dag komen plukken. Na vier dagen zijn ze alweer weg’, weet ze te vertellen.

Oostwoud plantte zelf onder meer hazelaars, eikenbomen met truffel-mycorrhiza en appel- en perenbomen aan. Verder wil ze graag meer tamme kastanje- en notenbomen. ‘Je moet geduld hebben bij de omvorming. Het duurt immers jaren voordat een boom volgroeid is. Het is wel verstandiger om gewoon een jonge spruit te planten dan een volwassen boom. Deze groeien beter als die van jongs af aan op de goede plaats staan.’

‘Argumenten om bestaande landbouwmethodes in stand te houden, vervliegen in hoog tempo.’

Ze heeft ook nog andere plannen. De sloot met stilstaand, rottend water wordt voor een deel gedempt. ‘Dit is niet goed voor de biodiversiteit en het stinkt. Ik heb met een grondwerker een plan van aanpak gemaakt. Verder moet het woekerende bamboegewas een keer verwijderd worden. Ze geeft daarvoor een bestemming gevonden. Artis komt het gewas halen.

Kenmerken

Voedselbossen zijn volgens Oostwoud de allerhoogste vorm van biodiversiteit door de grote hoeveelheid plantensoorten. Bovendien is in principe alles eetbaar.

Een voedselbos heeft een aantal specifieke kenmerken, zoals een groeilaag met hoge kruinbomen, minimaal drie andere vegetatielagen, een rijk bodemleven, de groei van meerjarige planten en een robuuste omvang. Volgens Stichting Voedselbosbouw Nederland moet de omvang van een voedselbos minimaal een halve hectare zijn.

Het terrein kan voor een deel bestaand bos zijn en verder worden aangeplant met eetbare planten, struiken en bomen. De groei van het bos wordt zowel gestimuleerd als onder controle gehouden, maar wel via de huidige flora- en faunawet. Oostwoud bevestigt: ‘Er is een hele duidelijke regel. Als een boom omvalt, mag je een nieuwe aanplanten.’

Bosbouwinnovatie

De pioniers die hebben bijgedragen aan het ontstaan van de tendens die het voedselbos heet zijn voedselbosdeskundige en botanist Wouter van Eck en Fransjan de Waard. De Waard introduceerde het begrip voedselbos in Nederland, nadat hij in Portugal hoorde over het fenomeen begin jaren negentig. Daarop richtte hij De Waard Eetbaar Landschap op om voedselrijke bosbouwinnovatie aan te wakkeren.

Van Eck richtte het Voedselbos Ketelbroek op in Nederland in 2009 samen met Pieter Jansen. Voedselbos Ketelbroek ligt in Groesbeek en is verreweg het bekendste bos van Nederland. Nederlands oudste voedselbos is Voedselbos Sualmana in Swalmen in Limburg. Dat werd in 1995 aangelegd door Harald en Margit Wedig.

In het boek beschrijft de auteur achttien ontwerpen van voedselbossen en eetbare bosranden in Nederland en België, maar inmiddels kennen we al meer voedselbossen. ‘Voedselbossen verspreiden zich een beetje als een inktvlek. De bossen worden gezien als een waardevol alternatief voor landbouw en een van de vele oplossingen voor het behoud van biodiversiteit’, aldus Oostwoud.

Aan de hand van de verschillende voedselbossen geeft zij informatie over het bodemleven, de aanleg en het beheer, maar ook over het snoeien en de oogst. In de extra gids belicht ze stuk voor stuk bessen en klein fruit, fruit- en notenbomen, eetbare bloemen, groenten, kruiden en paddenstoelen. Met het handboek en eventueel het volgen van cursussen en studiedagen wordt de kennis over voedselbossen verspreid, want zoals Oostwoud schrijft: ‘Argumenten om de bestaande landbouwmethodes in stand te houden, vervliegen in hoog tempo.’

‘Onderzoekers berekenden dat het bos jaarlijks zo’n vijfhonderd mensen kan voorzien.’

Permacultuur

Volgens Oostwoud zijn haar boek en de plantengids bedoeld als inspiratie voor boeren, eigenaren en beheerders van groene terreinen, maar ook voor liefhebbers van permacultuur, een woord dat is afgeleid van permanente agricultuur. Complexe ecosystemen in de natuur dienen daarbij als voorbeeld. De methode is een menselijke leefomgeving te scheppen, die ecologisch duurzaam en economisch stabiel is. Dit in tegenstelling tot monocultuur, waar maar één soort gewas staat en landbouwgronden uitgeput raken.

Taco Blom, eigenaar van Permacultuur School Nederland, vroeg Oostwoud het boek te schrijven. ‘We hebben het boek nodig’, zei hij. De droom van Blom is een rijk en productief landschap dat is beplant met een oneindige diversiteit aan fruit- en notenbomen, kruiden en vaste groenten. ‘Waar hoge en lage bomen staan en waar natuurlijk niet wordt gespoten. Waar heerlijke groenten, fruit en noten lokaal worden verhandeld en waar heel veel lekker en gezond groen groeit’, stelt hij in het voorwoord.

Volgens Blom heeft het boek hetzelfde enthousiasme als Een kleine eetbare tuin met vaste planten dat Oostwoud in 2015 uitbracht. Het boek kan dan ook als studiemateriaal dienen. Ze verwijst bijvoorbeeld naar de zogeheten ‘Green Deal Voedselbossen’ die het areaal aan voedselbossen moet vergroten. Ruim twintig partijen ondertekenden de deal. Middels de Green Deal ondersteunt de overheid vernieuwende initiatieven uit de samenleving om de transitie naar een duurzame economie te versnellen. Voedselbossen vormen een voorbeeld van intensieve agro-ecosystemen waarbij economie en ecologie samengaan, staat geschreven in de deal.

Opbrengsten

Hoeveel voeding haar bos oplevert, weet ze nog niet. Dat moet de toekomst uitwijzen. Haar jonge appelbomen leveren wel al genoeg appels voor heel veel appeltaarten. Ze is positief. ‘Het is goed mogelijk een verdienmodel aan een voedselbos te hangen. In sommige voedselbossen mogen bezoekers komen plukken en per kilo afrekenen’, vertelt Oostwoud.

Eigenaren van het eerdergenoemde voedselbos Ketelbroek leveren fruit en noten aan de lokale vestiging van Ekoplaza en aan restaurants en cateraars. En op Samenland in België, van eigenaar Taco Blom, is de opbrengst dusdanig dat circa 280 personen à 9 euro per week een groente- en fruitabonnement hebben. De jaaropbrengsten bedragen 130 duizend euro. Onderzoekers berekenden bovendien dat het bos jaarlijks zo’n vijfhonderd mensen kan voorzien. Eén voedselbos kan zo een klein dorp voorzien van fruit, kruiden, noten en groenten. ‘Hoe meer voedselbossen, hoe meer kans dat we de teloorgang van de vogelstand en het insectenleven een halt kunnen toeroepen’, aldus Oostwoud.

Biodiversiteitsherstel

Het boek Voedselbos werd eind januari gepresenteerd tijdens de Bio-beurs in de IJsselhallen in Zwolle. Op de tweedaagse beurs zien we de laatste trends en innovaties van de biologische sector. In de foodhal is het aanbod kleurrijk en divers. Verschillende proeverijen staan uitgestald. Ook zijn op de beurs culinaire masterclasses, plenaire bijeenkomsten en workshops te volgen en productinnovaties te zien.

We spreken met Oostwoud kort na de uitreiking van het boek aan bioloog en ecoloog prof. dr. Louise Vet bij een plenaire bijeenkomst. Vet leidt de discussie over het Deltaplan Biodiversiteitsherstel. Mede door haar werk voor dit plan steeg de hoogleraar van de afdeling Evolutionary Ecology aan de Wageningen Universiteit naar de eerste plaats van de Duurzame Top 100 van dagblad Trouw.

Het team Deltaplan Biodiversiteitsherstel pleit in het plan voor omdenken. ‘Biodiversiteit hoort een centrale rol te krijgen in het denken en doen van ondernemers, bestuurders, natuurbeheerders, boeren, wetenschappers en supermarkteigenaren. Met een gebiedsgerichte aanpak kunnen de natuur en het verdienvermogen voor boeren met elkaar worden verbonden’, aldus de organisatie.

Dat het voor conventionele boeren lastiger blijkt winstgevend te zijn, wordt tijdens de Deltaplan Biodiversiteitherstel-sessie duidelijk. Boeren lopen tegen grenzen aan voor het behoud van de gronden doordat het bodemleven verdwijnt.

Oostwoud vraagt zich in haar boek daarom terecht af, of ‘natuurinclusieve landbouw, landbouw met daarin de natuur opgenomen’, de oplossing is. Velen denken erover een voedselbos te beginnen en dromen ervan, schrijft ze ook. Het boek geeft wellicht doorslag of inspireert om een voedselbos te beginnen. Uiteraard kan het boek ook worden gebruikt om voedselbossen te bezoeken en om inspiratie op te doen voor alternatieve manieren van het gebruik van land.