Het nut van nutteloos

Wat is de kortste weg van A naar B, als je niet weet wat B is of waar het ligt? Volgens theoretisch fysicus Robbert Dijkgraaf zijn verwondering, intuïtie, kunst en creativiteit van cruciaal belang voor de wetenschap.

Legoblokjes en de oerknal

De zoektocht naar een antwoord op de schijnbaar nutteloze vraag geeft aan hoe de wereld in elkaar zit, diezelfde wereld die ingrijpend verandert en de moeite waard maakt. Van legoblokjes tot wondergetallen, van de oerknal tot de maanlanding, van de Groenlandse ijskap tot de Nederlandse politiek, volgens Dijkgraaf is wetenschap overal en voor iedereen toegankelijk. Het nut van nutteloos onderzoek is hier volgens hem het bewijs hiervan.

Nobelprijsparodie

Het voor Nederlanders bekendste nutteloze onderzoek staat op naam van de Rotterdamse bioloog Kees Moeliker. Door zijn langdurige observatie in 1995 van twee wilde eenden heeft hij als eerste bioloog necrofiele homofilie onder eenden gedocumenteerd. Moeliker stuitte bij toeval op deze ontdekking, nadat een woerd zichzelf te pletter vloog tegen een raam van het Nationaal Historisch Museum. Een andere mannetjeseend heeft vervolgens 75 minuten lang gepaard met zijn dode soort- en geslachtsgenoot. De beschrijving en de beelden die Moeliker van dit tafereel maakte, leidden ertoe dat hij in 2003 de Ig Nobelprijs kreeg. Sindsdien staat hij bekend als de eendenman. De Ig Nobelprijs is een parodie op de echte Nobelprijs en wordt uitgereikt aan onderzoeken die eerst aan het lachen brengt, maar vervolgens aan het denken zet.

Nutteloze denkers

Behalve Dijkgraaf is ook de Italiaanse literatuurwetenschapper Nuccio Ordine overtuigt van het nut van het nutteloze. Volgens Ordine is het niet waar dat «nut» gelijk staat aan «winst». In zijn boek Het nut van het nutteloze (2015) laat hij aan de hand van grote denkers (als Aristoteles, Montaigne, Kant, Tocqueville, Cioran) en grote schrijvers (als Ovidius, Dante, Shakespeare, Dickens, Ionesco, Calvino) zien dat de moderne obsessie met nut, profijt en bezit een verwoestend effect heeft op de samenleving, op het openbare leven, en bovenal op de fundamenten van ons bestaan: waardigheid, waarheid en liefde.